Το δίλημμα: ανόητοι εγκέφαλοι ή ανεγκέφαλες νοήσεις;

Ο Ανδρέας Παπανικολάου μάς μιλά για τα αδιέξοδα του μεταφυσικού δυϊσμού

Συντάκτης: 

Σπύρος Μανουσέλης

 

   Οι «Μηχανές του Νου» έχουν τη χαρά να φιλοξενούν, σήμερα, έναν μεγάλο Ελληνα επιστήμονα, τον διεθνούς φήμης νευροψυχολόγο Ανδρέα Κ. Παπανικολάου. Στην αποκλειστική συνέντευξη που μας παραχώρησε αποκαλύπτει τις «αιρετικές» νευροεπι-στημονικές και νευροφιλοσοφικές
απόψεις του σχετικά με τις αυθαίρετες δυϊστικές δοξασίες για τον απόλυτο διαχωρισμό του νου από τον εγκέφαλό μας
  Με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία από τις εκδ. Παρισιάνου δύο σημαντικών βιβλίων του Ανδρέα Παπανικολάου, ενός διεθνώς αναγνωρισμένου εγχειριδίου για τη «Λειτουργική Νευροαπεικόνιση» και μιας συλλογής δοκιμίων με τίτλο «Εντός και επέκεινα της Νευροεπιστήμης» (βλ. ειδικό Πλαίσιο), ζητήσαμε από τον συγγραφέα τους να μας ξεναγήσει ο ίδιος στα κρίσιμα επιστημονικά διακυβεύματα και στα δυσαπάντητα φιλοσοφικά ερωτήματα που διερευνά σε αυτά τα βιβλία.
  Σε μια εποχή που η μονόδρομη και συχνά απλοϊκή αναγωγή των νοητικών φαινομένων στα εγκεφαλικά δρώμενα θεωρείται προφανής και σχεδόν αυταπόδεικτη, βρίσκουμε ιδιαίτερα επίκαιρη την αντισυμβατική θέση του καθηγητή Ανδρέα Παπανικολάου, διάσημου Ελληνα νευροεπιστήμονα, υπέρ ενός «ουδέτερου μονισμού»: την αιρετική στάση που αμφισβητεί τον μεταφυσικό δυϊσμό στο όνομα μιας ενιαίας μονιστικής προσέγγισης των νοητικών-εγκεφαλικών φαινομένων.
  Πρόκειται αναμφίβολα για μια εξίσου μεταφυσική –αλλά διόλου αθέμιτη!– ερμηνεία των πρόσφατων εξελίξεων στις Νευροεπιστήμες, που έχει, εντούτοις, το πλεονέκτημα να μας αποκαλύπτει τα γνωσιολογικά κενά κάθε μεταφυσικού άλματος από τα εγκεφαλικά στα νοητικά φαινόμενα, ή το αντίστροφο.
  Οι «Μηχανές του Νου» θα επιστρέψουν στην αρχή του νέου έτους. Καλές γιορτές!

Συνέντευξη

  • Μόλις κυκλοφόρησαν δύο βιβλία σας, ένα εγχειρίδιο για τις νέες εντυπωσιακές τεχνικές απεικόνισης των δομών και των λειτουργιών του εγκεφάλου καθώς και μία συλλογή φιλοσοφικών δοκιμίων για τα εγγενή όρια της επιστημονικής γνώσης σε ό,τι αφορά την αυτο-κατανόηση του ανθρώπινου νου. Γιατί επιλέξατε να κυκλοφορήσουν ταυτοχρόνως;
  Η επιλογή μου εκφράζει την προσπάθεια εξισορροπήσεως δύο ετεροκλήτων τάσεων, η μία εκ των οποίων σήμερα, η τεχνοκρατική, επικρατεί, ενώ η άλλη, η επιστημονική (με την αρχική έννοια του όρου), μάλλον χωλαίνει.
  Η έλλειψη ισορροπίας των δύο αυτών τάσεων στους διάφορους τομείς των νευροεπιστημών (της νευροψυχολογίας, της νευρολογίας, της ψυχιατρικής) διαφαίνεται σε κοινώς αποδεκτά ιδεολογήματα του τύπου: «ο εγκέφαλος παράγει συνειδητές εμπειρίες όπως οι νεφροί ούρα», ή δογματισμούς του τύπου: «οι αποφάσεις μας καθορίζονται νομοτελώς από νευρωνικές διεργασίες στον εγκέφαλό μας, επομένως η ελευθερία της βουλήσεως είναι φενάκη». Αλλά είναι όντως ο εγκέφαλος η μόνη αναγκαία και ικανή προϋπόθεση του ψυχισμού μας; Είμαστε ουσιαστικώς ελεύθεροι στις επιλογές μας ή αυτοαπατώμενα ρομπότ;
  Οι τεχνολογικοί άθλοι οι οποίοι περιγράφονται στο ένα βιβλίο, το εγχειρίδιο λειτουργικής νευροαπεικονίσεως, προδιαθέτουν τον καθένα, των ειδικών μη εξαιρουμένων, να απαντήσει ακρίτως ότι μάλλον είμαστε ψηφιακές μηχανές δομημένες με ανθρακούχα μακρομόρια. Το δεύτερο βιβλίο, «Εντός και επέκεινα της Νευροεπιστήμης», καλεί τον σκεπτόμενο πολίτη να προφυλάσσεται από επισφαλή λογικά άλματα, δογματισμούς και γενικεύσεις και του εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι ο κάθε εξειδικευμένος επιστήμονας, ο κάθε νευροφυσιολόγος, ο κάθε ανατόμος ιστών δεν είναι κατ’ ανάγκην δοκιμότερός του και στην ανατομική των ιδεών. Του προσφέρει επίσης ενδείξεις –ελπίζω πειστικές– ότι οι φυσικές επιστήμες γενικώς και οι νευροεπιστήμες ειδικότερα δεν έχουν προσκομίσει τεκμήρια ούτε υπέρ της μιας ούτε υπέρ της άλλης απόψεως, παρ’ όλες τις εξαγγελίες περί του αντιθέτου από πολλούς και εγκρίτους θεράποντές των.
  • Οι εντυπωσιακές κατακτήσεις στις Νευροεπιστήμες αλλά και στη Γνωστική Ψυχολογία έχουν καταστήσει σαφές ότι εγκέφαλος και νους αποτελούν δύο στενότατα –κάποιοι λένε απολύτως– εξαρτημένες οντότητες. Αρα, τουλάχιστον στο ανθρώπινο είδος, θεωρείται αδιανόητη η ύπαρξη «ανεγκέφαλων» νοητικών φαινομένων ή «ανόητων» εγκεφάλων. Γιατί, εντούτοις, θεωρείτε εσφαλμένη την άποψη πολλών συναδέλφων σας ότι, κατά βάθος, υπάρχει απόλυτη εξάρτηση των εμπειριών από τον εγκέφαλο καθώς και άλλων που υποστηρίζουν τη σχετική ανεξαρτησία των εμπειριών από τα εγκεφαλικά δρώμενα;
  Η γνώμη περί του επισφαλούς των δύο κυριαρχούντων δογμάτων, του επιστημονικού υλισμού, δηλαδή, και του δυϊσμού, βασίζεται στο γεγονός ότι οι νευροεπιστήμες δεν έχουν προσκομίσει –διότι δεν είναι εις θέσιν να προσκομίσουν– πειστικές ενδείξεις υπέρ της μιας ή της άλλης μεταφυσικής θέσεως, διότι περί μεταφυσικών και όχι επιστημονικών θέσεων πρόκειται.
  Μάλιστα, όπως αιτιολογείται αναλυτικά στο πρώτο, κυρίως, δοκίμιο της συλλογής «Εντός και επέκεινα της Νευροεπιστήμης», το μόνο θεμιτό συμπέρασμα που είναι δυνατόν να συναχθεί από τα πειραματικά δεδομένα είναι ότι σε κάθε συνειδητή εμπειρία όπως και σε κάθε πράξη αντιστοιχεί και ένας σχηματισμός νευρωνικών σημάτων στον εγκέφαλο και όχι ότι τα μεν είναι αποτελέσματα των δε ή αντιστρόφως. Επί παραδείγματι, τα δεδομένα δεν πιστοποιούν ούτε ότι ένα ψυχικό συμβάν, μια έκφανση ενός αΰλου πνευματικού παράγοντα, μια απόφαση, ας πούμε, είναι το αίτιο οποιασδήποτε πράξεως ούτε ότι ένα ψυχικό συμβάν, μια εμπειρία, είναι το αναπόφευκτο και αποκλειστικό αποτέλεσμα ενός σχηματισμού νευρωνικών «εντολών».
  Από αυτήν, λοιπόν, τη σχέση της αντιστοιχίας είναι ευλογότερο να εικάσουμε ότι οι εμπειρίες και τα νευρωνικά σήματα είναι δύο διαφορετικά φαινόμενα ή εκφάνσεις μιας κοινής αλλά φύσει άδηλης (κατά τον Καντ και άλλους φιλοσόφους) πραγματικότητας παρά ενδείξεις υπάρξεως δύο πραγματικοτήτων που υποθέτει ο δυϊσμός ή της μιας, της υλικής, την οποία υποθέτει ο επιστημονικός υλισμός.
  Το συμπέρασμα αυτό, ή, καλύτερα, η μεταφυσική αυτή θέση ομοιάζει με αυτήν που φέρει το άκομψο όνομα «θεωρία νευρικής ταυτότητας» (neural identity theory), με τη διαφορά ότι αναγνωρίζει τη θεμελιώδη διαφορά μεταξύ των υποκειμενικών και των «υλικών» φαινομένων παρ’ όλο ότι τα ανάγει σε μια άδηλη κοινή πραγματικότητα – άδηλη από πλευράς πειραματικής προσεγγίσεως, δεδομένου ότι οι φυσικές ή οι πειραματικές επιστήμες έχουν πρόσβαση μόνο σε φαινόμενα.
  Βεβαίως, ο καθένας μας έχει κάθε δικαίωμα να προσεγγίσει αυτήν την κρυφή πραγματικότητα από τη δύσβατη ατραπό της μεταφυσικής με σκοπό να προσδιορίσει τη φύση της. Οι δικές μου αναζητήσεις προς αυτήν την κατεύθυνση με έχουν οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι αυτή η πραγματικότητα είναι μάλλον πνευματικής παρά κοινώς εννοουμένης υλικής φύσεως [βλ. π.χ. Papanicolaou, A.C. Beyord Eddington’s argument. Integr. Psychol. Behav. Sci. 2015, 49(1):1-8 ή https://sites.google.com/site/andreascpapanicolaou/].
  Η δε αιτιολόγηση της προτάσεως, ότι μόνο συσχετίσεις και όχι σχέσεις αιτιότητας είναι δυνατόν να συναχθούν από τα πειραματικά δεδομένα, παρατίθεται αναλυτικά σε περισσότερα του ενός δοκίμια της συλλογής.  Εγκειται, βεβαίως, στον προσεκτικό αναγνώστη εάν θα υιοθετήσει την αναλυτική αυτή τεκμηρίωση ή τον δογματισμό της περιρρέουσας πολιτισμικής ατμοσφαίρας των ημερών μας.
  • Στο πλούσιο ερευνητικό σας έργο καταφεύγετε συστηματικά στις νέες τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου για να αποκαλύψετε το πώς συσχετίζονται οι νοητικές μας λειτουργίες με ορισμένες εγκεφαλικές μικροδομές και με τις επιμέρους νευρωνικές λειτουργίες τους. Παρ’ όλα αυτά, στα βιβλία σας τονίζετε ότι πρέπει να διαφοροποιούνται επιμελώς οι προσωπικές μας εμπειρίες (βιώματα και γνώσεις) από τις εγκεφαλικές τους προϋποθέσεις. Γιατί πιστεύετε ότι καμία προσωπική νοητική εμπειρία μας δεν εξαντλείται, ούτε και μπορεί ποτέ να εξηγηθεί πλήρως από τις ιδιαίτερες ή εξατομικευμένες νευροβιολογικές προϋποθέσεις της;
  Εχετε δίκιο. Πράγματι τονίζω ότι άλλο πράγμα είναι μια υποκειμενική εμπειρία και εντελώς άλλο τα αντίστοιχά της νευρωνικά δρώμενα – οι αντίστοιχοι σχηματισμοί σημάτων, δηλαδή, στον εγκέφαλο, στα οποία μόνον έχουμε πρόσβαση μέσω των συγχρόνων μεθόδων λειτουργικής νευροαπεικονίσεως.
  Τα νευρωνικά αυτά δρώμενα αντιστοιχούν σε τρεις κατηγορίες πραγμάτων. Πρώτον, αντιστοιχούν στις ψυχολογικές λειτουργίες, δηλαδή τρόπους παραγωγής των διαφόρων ειδών συμπεριφοράς όπως, επί παραδείγματι, στη λειτουργία της αντιλήψεως οπτικώς προσλαμβανομένων αντικειμένων παντός είδους (και, βέβαια, στα αντίστοιχα είδη εμπειριών). Σε αυτήν την περίπτωση, με τις μεθόδους λειτουργικής νευροαπεικονίσεως ταυτοποιούμε τα νευρωνικά δίκτυα, δηλαδή αλληλοσυνδεδεμένες περιοχές του εγκεφάλου, των οποίων η ενεργοποίηση είναι αναγκαία για να προκύψει η αντίληψη κάθε οπτικώς προσλαμβανομένου αντικειμένου.
  Δεύτερον, τα εν λόγω νευρωνικά δρώμενα ή οι σχηματισμοί νευρωνικών σημάτων αντιστοιχούν επίσης στα παράγωγα των επί μέρους λειτουργιών, δηλαδή αντιστοιχούν σε γενικές έννοιες ή αντιλήμματα όπως «τραπέζι», «μήλο», «άνθρωπος» αλλά, τρίτον, και σε συγκεκριμένες, μοναδικές και ανεπανάληπτες σε όλες τους τις λεπτομέρειες εμπειρίες: «το τραπέζι που μόλις τώρα είδα και άγγιξα», ή «η φευγαλέα σκέψη που τώρα συνειδητοποίησα» κ.λπ.
  Για λόγους οι οποίοι παρατίθενται λεπτομερώς στο δεύτερο, κυρίως, δοκίμιο της συλλογής, μόνον κάποιοι σχηματισμοί, οπτικών ως επί το πλείστον αντιλημμάτων, έχουν εν μέρει ανιχνευθεί, ενώ οι σχηματισμοί οι αντιστοιχούντες σε συγκεκριμένες σκέψεις παραμένουν, και κατά τη γνώμη μου θα συνεχίσουν να παραμένουν, πέραν των δυνατοτήτων των νευροαπεικονιστικών μας μεθόδων.
  • Το βιβλίο σας «Εντός και επέκεινα της Νευροεπιστήμης» αναδεικνύει τα ανυπέρβλητα γνωσιακά όρια και τους εγγενείς τεχνολογικούς περιορισμούς της κυρίαρχης, σήμερα, αναγωγιστικής και νευροτεχνολογικής προσέγγισης των εγκεφαλικών και των νοητικών φαινομένων. Πώς δικαιολογείται, λοιπόν, η αισιόδοξη πρόβλεψη πολλών ειδικών ότι η βελτίωση των γνώσεών μας θα οδηγήσει, στο άμεσο μέλλον, στην αποτελεσματικότερη θεραπεία πολλών νευρολογικών και ψυχονοητικών παθήσεων;
  Η αισιοδοξία είναι δικαιολογημένη και θεμιτή. Στην αρχή της σταδιοδρομίας μου μόνον οι ανατομικές δομές του εγκεφάλου ήταν δυνατόν να απεικονιστούν με κάποια ευκρίνεια. Προς το τέλος της, όμως, η απεικόνιση δικτύων ψυχολογικών λειτουργιών, όπως η αντίληψη, ο λόγος ή η μνήμη, απεικονίζονται με διαρκώς βελτιούμενη ευκρίνεια. Οι γνώσεις μας, δηλαδή, για τα δίκτυα αυτά αυξάνονται αλματωδώς από τη μία μέρα στην άλλη.
  Αλλωστε, η αξία της επιστημονικής έρευνας δεν δικαιώνεται με αποκυήματα της επιστημονικής φαντασίας, όπως η θρυλούμενη και ανεδαφική «ανάγνωση σκέψεων και συναισθημάτων» του άλλου στις οθόνες των απεικονιστικών μηχανημάτων. Αντιθέτως, δικαιώνεται με πραγματικά και χρήσιμα επιτεύγματα, όπως η προεγχειρητική χαρτογράφηση των δικτύων του κινητικού και αισθητικού φλοιού του ανθρωπίνου εγκεφάλου ή η ταυτοποίηση των δικτύων εκφοράς και προσλήψεως λόγου τα οποία παρατίθενται στο εγχειρίδιο της λειτουργικής νευροαπεικονίσεως.

Ανδρέας Κ. Παπανικολάου

Εντός και επέκεινα της Νευροεπιστήμης
επιμ. Αζαρίας Καραμανλίδης
εκδ. «Παρισιάνου», σελ. 206
Πρόκειται για μία ανθολογία δώδεκα σημαντικών δοκιμίων, καθένα από τα οποία εστιάζει σε ένα θεμελιώδες πρόβλημα όχι μόνο των Νευροεπιστημών αλλά και της φιλοσοφίας του νου.
Για παράδειγμα, το πρώτο δοκίμιο παρουσιάζει τις πιο σκοτεινές πτυχές των αμφίδρομων σχέσεων του εγκεφάλου με τη συνείδηση, το δεύτερο εξετάζει το πώς και το αν οι νέες τεχνικές λειτουργικής νευροαπεικόνισης του εγκεφάλου μας μπορούν να καταγράφουν τις συνειδησιακές εμπειρίες μας, ενώ το τρίτο διερευνά τις περίπλοκες σχέσεις του ανθρώπινου λόγου με τη συνείδηση.
Ακολουθεί μια σειρά από δοκίμια, στα οποία ο Α. Κ. Παπανικολάου επιχειρεί να αναδείξει τα αδιέξοδα και τα κενά των κυρίαρχων, σήμερα, «εξηγήσεων» για τη μύχια –αλλά όχι αιτιοκρατική– σχέση του εγκεφάλου μας με τις νοητικές εμπειρίες μας: με τη μνήμη, με τις διαστάσεις του θυμικού, με την ελευθερία βουλήσεως, με τη μυστική και με την ποιητική εμπειρία.
Πρωταρχικός στόχος αυτών των δοκιμίων είναι να παρουσιαστούν κριτικά όχι μόνο οι εντυπωσιακές γνωστικές δυνατότητες αλλά και οι περιορισμοί των πιο πρόσφατων επιστημονικών προσεγγίσεων των νοητικών και εγκεφαλικών φαινομένων.
Ομως, ο απώτερος σκοπός αυτών των κειμένων, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας τους, είναι «η αποκατάσταση της ουσιαστικής ενότητας όλων των φαινομένων, η οποία χαρακτήριζε την ανθρώπινη σκέψη πριν από την (εν πολλοίς χρήσιμη και ίσως αναγκαία) διχοτόμηση του κόσμου από τον Πλάτωνα και τον Καρτέσιο».

Ανδρέας Κ. Παπανικολάου και συνεργάτες

Λειτουργική Νευροαπεικόνιση στη Νευροψυχολογία και στις Γνωσιακές Νευροεπιστήμες
μτφρ. Φ. Χρηστίδη, Α.Κ. Παπανικολάου, Β. Κόκκινος, Α. Καραμανλίδης
επιστ. επμ. Αζαρίας Καραμανλίδης, Α.Κ. Παπανικολάου
εκδ. «Παρισιάνου», σελ. 520
Στο βιβλίο αυτό καταγράφει λεπτομερώς όλες τις πρόσφατες εξελίξεις των τεχνικών απεικόνισης των δομών και των λειτουργιών του νευρικού συστήματος και ειδικότερα του εγκεφάλου και τις ποικίλες εφαρμογές τους: από τη νευρολογία μέχρι τη νευροψυχολογία και από τη νευροφυσιολογία μέχρι τη γνωσιακή νευροεπιστήμη.
Χωρίς υπερβολή, η πρόσφατη εντυπωσιακή πρόοδος στις γνώσεις και τις διαγνωστικές εφαρμογές των παραπάνω επιστημών οφείλονται κυρίως στις απεικονιστικές που περιγράφονται αναλυτικά και με τρόπο εύληπτο σε αυτό το διεθνώς αναγνωρισμένο επιστημονικό εγχειρίδιο, που αρχικά εκδόθηκε, το 2017, από τις κορυφαίες πανεπιστημιακές εκδόσεις Oxford University Press, γνωρίζοντας αμέσως τεράστια επιτυχία ως πανεπιστημιακό σύγγραμμα για την κατανόηση των αρχών λειτουργίας των νέων τεχνικών λεπτομερούς απεικόνισης της λειτουργίας των εγκεφαλικών μας δομών.
Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό επιστημονικό εγχειρίδιο, που εμπνεύστηκε, σχεδίασε και τελικά υλοποίησε ο Α.Κ. Παπανικολάου μαζί με τους συνεργάτες του.
Πρόσφατα, χάρη στην πρωτοβουλία του ίδιου και με την αποφασιστική συμβολή του καθηγητή Ανατομικής Αζαρία Καραμανλίδη, αυτό το πολύτιμο γνωστικό εργαλείο κυκλοφορεί στα ελληνικά, άψογα μεταφρασμένο και επιμελημένο.

Ποιος είναι

Ο Ανδρέας Κ. Παπανικολάου είναι ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Τενεσί, ήταν ο ιδρυτής και επί πολλά χρόνια διευθυντής του περίφημου Κέντρου Κλινικών Νευροεπιστημών στο Χιούστον και συνδιευθυντής του Ινστιτούτου Νευροεπιστημών του Νοσοκομείου Le Bonheur του Μέμφις. Το 2002 ίδρυσε και διηύθυνε το Θερινό Ινστιτούτο Προχωρημένων Σπουδών της Διεθνούς Νευροψυχολογικής Εταιρείας και το 2008 έγινε πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας για την Προώθηση της Κλινικής Μαγνητοεγκεφαλογραφίας.
Παράλληλα, θέλοντας να διατηρήσει τις στενές σχέσεις του με την Ελλάδα, έρχεται συχνά ως επισκέπτης καθηγητής Νευρολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και είναι πρόεδρος του Κέντρου Εφαρμοσμένων Νευροεπιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Το συγγραφικό του έργο, πέραν της πολύ πλούσιας επιστημονικής αρθρογραφίας, περιλαμβάνει πανεπιστημιακά εγχειρίδια και αξιόλογες θεωρητικές μονογραφίες. Εκτός από τα δύο βιβλία που παρουσιάζουμε σήμερα, στα ελληνικά κυκλοφορούν επίσης το συλλογικό έργο του «Οι αμνησίες» (εκδ. ΠΕΚ) και το «Πλάτωνος, ρεόντων έλεγχος» (εκδ. Εξάντας).

Έντυπη έκδοση