Φέτος συμπληρώνονται 104 χρόνια από τη γέννησή του. Και ξανακοιτώντας τα «Collectanea», ένα βιβλίο 700 σελίδων (επιμ. Στ. Ζουμπουλάκης, Δόμος 2009), που εκδόθηκε μεταθανάτια, καταλήγω στο ίδιο συμπέρασμα στο οποίο έχω καταλήξει από χρόνια: ότι το έργο του Ζήσιμου Λορεντζάτου παραμένει αδιάβαστο.
Τι να πρωτοαναφέρει κανείς όταν διατρέξει αυτό το βιβλίο που είναι κάτι σαν κιβωτός γνώσεων, διανοημάτων, εκμυστηρεύσεων, αποφθεγμάτων, κρίσεων και αποφάνσεων για όλα τα ζητήματα που μπορεί να απασχολούν ή να βασανίζουν τον άνθρωπο: στη γλώσσα, στην επιστήμη, στη λογοτεχνία, στην ποίηση, στην τέχνη, στη φιλοσοφία, στη θεολογία, στη θρησκεία, στην οικολογία, στην πολιτική, στην οικονομία, στην Ιστορία.
Σήμερα, σε αυτό εδώ το σημείωμα, θα σταχυολογήσω μερικά αποσπάσματα μιας ή δύο παραγράφων, ή και κάποια μονολεκτικά σχεδόν, πιο πολύ για να ερεθίσω την περιέργεια του αναγνώστη, παρά για να τονίσω τη σημασία του έργου. Γιατί το έργο είναι πάντα εκεί, για όποιον ενδιαφέρεται και αντέχει. Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος πορεύτηκε ογδόντα εννέα χρόνους διανύοντας Δύση και Ανατολή, όχι τόσο μετακινούμενος ή ταξιδεύοντας αλλά μελετώντας, αφομοιώνοντας και ποιώντας.
Το γεγονός ότι ακόμη δεν καταπιάστηκαν οι Ελληνες σε σοβαρή γνωριμία μαζί του το συγκαταριθμώ στα «σημεία των καιρών» και στη σχετική ευαγγελική ρήση (Ματθ. 16,3).
Και τώρα η σταχυολόγηση των «χαμάδων», όπως χαρακτήρισε τα «Collectanea», τα αριθμημένα δηλαδή μέσα στο βιβλίο σημειώματά του, βιβλίο που θα μπορούσε να ειπωθεί αχρονολόγητο ημερολόγιο:
145 […] μήτε τις δυο χωριστές έννοιες χρειαζόμαστε, μορφή και περιεχόμενο, μήτε το ένα (την τρίτη έννοια). Μηδέ και τέταρτη -ή νιοστή- χρειάζεται να φτιάξομε. Καμιά έννοια. Χρειάζεται να βλέπομε το έργο τέχνης δίχως τις μεθοδολογικές αυτές έννοιες, δίχως τις διακρίσεις αυτές ή την ανάλυση. Το έργο αυτούσιο.
298 Τίνα θέλετε απολύσω υμίν; Ο κόσμος μοιάζει να λησμόνησε πως σταυρώθηκε ο Χριστός και πως ο Βαραββάς γυρίζει ελεύθερος. Εμείς δε θελήσαμε την απόλυσή του; Τώρα ζητάμε τα ρέστα. Εμείς που τον απολύσαμε!
360 […] Η τελευταία στη σειρά από τις θέσεις για τον Φόιερμπαχ (1845) του Μαρξ, λέει: […] «Οι φιλόσοφοι με διάφορους τρόπους εξήγησαν μοναχά τον κόσμο· το ζήτημα είναι να τον αλλάξει κανένας». […] Αντίθετα με όσους -ή με όσες- νομίζουν σήμερα πως πρέπει (πρώτα) να αλλάξει ο κόσμος -verandern, στη γλώσσα του Μαρξ- η πνευματική παράδοση διδάσκει πως πρέπει (πρώτα) να αλλάξει ο άνθρωπος. (Οχι πως ο κόσμος δεν πρέπει να αλλάξει, με την έννοια πως είναι ο optimus, είτε κοινωνικά και οικονομικά -από την άποψη της κοινωνικής δικαιοσύνης- είτε από οποιαδήποτε άλλη άποψη, τοπικά ή στο σύνολό του. Πολύ απέχει φυσικά, το ξέρομε όλοι μας, από το επιθυμητό αυτό σημείο.) Το ζήτημα όμως είναι ο άνθρωπος και όχι ο κόσμος. Οσο για τον κόσμο, η πνευματική παράδοση διδάσκει με το στόμα του Ιωάννη πως: ήλθον ίνα… σώσω τον κόσμον. Και ο κόσμος θα σωθεί αλλάζοντας ο άνθρωπος, όχι αλλάζοντας ο κόσμος.
720 Το μεγαλύτερο κατόρθωμα, όταν θα περάσεις μέσα από την παιδεία ή γενικά την εκπαίδευση (κατώτερη, μέση, ανώτερη) -όχι μοναχά σε μας εδώ στην Ελλάδα, αλλά σε όλο τον κόσμο- είναι πώς να της ξεφύγεις για να επιζήσεις!
737 Μια παλιά δικιά μου αμφισβήτηση -πολύ παλιά- τόσο για τον Φρόιντ όσο και για τον Μαρξ, δυο θεότητες της εποχής μας, μπορεί εύκολα να τη διαπιστώσει κανένας ανατρέχοντας σε ένα γραφτό του Εντγκαρ Πόε - Οι εξαιρέσεις του 1936 […] Η αμφισβήτηση αυτή […] μπορεί να μην είναι άσχετη με μια αποστροφή για τον αντιελληνικό τρόπο με τον οποίο χρησιμοποίησαν, ο ένας τον ελληνικό μύθο του Οιδίποδα και ο άλλος τον ελληνικό μύθο του Προμηθέα. […] Το ένστιχτό μου σκόνταψε απαρχής στη μαστοδοντική μονομέρεια και των δύο αναλύσεων, μαστοδοντική επειδή, μέσα στην πολυπλοκότητα των φαινομένων της ζωής μας, κυριολεχτικά την άπειρη πολυπλοκότητα, και οι δύο αναλύσεις εξηγούσαν όλα τα φαινόμενα μονοδιάστατα, η μία με το ερωτικό στοιχείο, η άλλη με το οικονομικό στοιχείο. Η αναγωγή αυτή στη μονάδα, να το πούμε έτσι, μου φαινόταν παράτολμα εξωπραγματική. […] Δεν μπορείς για κανένα λόγο (και με κανένα τρόπο) να προσανατολίζεις εσύ την πραγματικότητα, εκείνη πάντα πρέπει να προσανατολίζει εσένα.
757 Σχετικά με τα όσα βλέπω να έγραφα σε προηγούμενες σημειώσεις για τη δημοκρατία από αφορμή τη φράση του Μποντελαίρ: «Or le poete n’ est d’ aucun parti» -προχωράω ακόμα περισσότερο στο ζήτημα των κινητών ψήφων ή ψηφοφόρων και αναρωτιέμαι τι τη χρειάζονται τη δημοκρατία όσοι ψηφίζουν πάντα το ίδιο κόμμα; Πολύ θα ήθελα να το ήξερα.
830 Ρώτημα για τον αιώνα όπου μπαίνομε σε λίγο.
Πού μπορεί να καταλήξει μια ανισότητα του τύπου: το 85% από το εισόδημα του πλανήτη να το καταναλώνει το 25% των κατοίκων του; Γιατί αυτό συμβαίνει σήμερα, και ας μη γελιόμαστε. Την απάντηση στο ρώτημα μπορεί εύκολα να τη βρει και ένας μαθητής του δημοτικού. Δε χρειάζεται να είναι κανένας (όπως νομίζομε) στοχαστής ή φιλόσοφος.
862 Γενάρης μήνας. Αλκυονίδες. Από το παράθυρο παρακολουθάω ένα κότσυφα να τσιμπολογάει τα σπόρια στο περιβόλι. Ερχομαι και ξαναέρχομαι στη ζωή μου στο θέμα αυτό. Ο κότσυφας βλέπω να κάνει σωστά τη δουλειά του. Από τότε που στήθηκε ο κόσμος δεν έφυγε από τη θέση του. Από τότε που στήθηκε ο κόσμος, ο άνθρωπος έφυγε από τη θέση του. Κοντεύει μάλιστα σήμερα να καταστρέψει τον κόσμο όπου κατοικεί ο κότσυφας, αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος. Ακούω από τη μια: εμβλέψατε εις τα πετεινά του ουρανού. Εμβλέπω και αναθαρρεύω. Από την άλλη ακούω: ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά. Φαίνεται πως ακούσαμε την προειδοποίηση και κάναμε την εκλογή μας. Την ακούσαμε, δεν την υπακούσαμε. Το Θεό τον αφήσαμε και ακολουθήσαμε το μαμωνά. Πολιτισμός του Θεού και πολιτισμός του μαμωνά. Οταν ένας πολιτισμός αφήνει το Θεό και βάζει το μαμωνά (παντού το βλέπομε) για ανώτατο αγαθό, summum bonum, καταλαβαίνετε τι πολιτισμός πρέπει να είναι αυτός. Διαλέξαμε, φαίνεται, τον πολιτισμό που μας άξιζε. […]
951 Υπόμνηση στους πολιτικούς για τη θεραπεία χρόνιας αρρώστιας. Αν θέλετε το καλό του τόπου σας ποτέ μην κυνηγάτε τους αντιπάλους σας. Η κακοδαιμονία της Ελλάδας τα τελευταία εκατό -αλλά και περισσότερα- χρόνια ξεκινάει από αυτό, τη μάνητα ή την πικρία των κυνηγημένων. Μια ματιά γύρω σας (οποτεδήποτε ζείτε) φτάνει να σας βεβαιώσει για του λόγου το ασφαλές.
21ος αιώνας: είχαμε ελπίσει
1076 Τη μεγάλη αυτή δύναμη (του σύμπαντος) που μέσα της -καθώς το θέλει ο Παύλος- ζω και κινούμαι και ειμί, δεν πάω να βγάλω πανεπιστήμια και να διαβάσω φιλοσοφικά / επιστημονικά βιβλία για να την πλησιάσω ή να την καταλάβω. Δεν είναι μηχανισμός ρολογιού. (Για τους μηχανισμούς έχω την επιστήμη). Αντίθετα, τη δύναμη αυτή γονατίζω μπροστά της, σταυροκοπιέμαι, την προσκυνώ, έχω σχέση προσωπική μαζί της, αυτή είναι το υποκείμενο του πρώτου προσώπου, το JE (με κεφαλαία) της γνωστής φράσης του Rimbaud «JE est un autre», ο άλλος που ξεχνάμε· δεν ανοίγω, κλείνω τα μάτια για να βρω τη δύναμη αυτή, δεν είναι για μένα γρανάζια ή μηχανισμός ρολογιού, που πασχίζω με κάθε ακρίβεια να τον δέσω και να τον λύσω για ένα σκοπό ή και κανένα θέλω να πω. Αυτά σήμερα.
1092 Ντροπή για όλη την Ευρώπη που θεώρησε το λαό των Κούρδων τρομοκράτες και αρνήθηκε πολιτικό άσυλο στον Οτσαλάν. Μεγάλη ντροπή. Ποια ανθρώπινα δικαιώματα υποστηρίζει; Ντροπή.
1205 21ος αιώνας: δεύτερος πόλεμος στο Ιράκ, παραμερίζοντας τον ΟΗΕ τη φορά τούτη· χειρότερα, δηλαδή. 21ος αιώνας: είχαμε ελπίσει για το καλύτερο. Δεν το βλέπομε πουθενά. Οσα κοινωνικά συστήματα και να αλλάξομε, στο τέλος θα συναντάμε πάντα τον άνθρωπο. […] Ο λεγόμενος καπιταλισμός χρειάζεται να βάλει πολύ νερό στο κρασί του, διαφορετικά θα καταντήσει τη δημοκρατία παλιόψαθα να σκουπίζουμε τα παπούτσια μπαίνοντας σπίτι μας […] Καθώς κυλούν οι αιώνες, η αισιοδοξία γίνεται ολοένα δυσκολότερη. Ας (προσ) ευχηθούμε να μη μας απολείψει ποτέ!
Ζήσιμος Λορεντζάτος
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, Έλληνας διανοούμενος, ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του 20ου αιώνα κι από τους σημαντικότερους μελετητές της ελληνικής γλώσσης και ερμηνευτής του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, συγγραφέας, λογοτέχνης, κριτικός λογοτεχνίας και μεταφραστής που διακρίθηκε για το έργο του και το ήθος του, γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου 1915 στην Αθήνα και πέθανε την Τρίτη 3 Φεβρουαρίου 2004, από πνευμονικό οίδημα, στο σπίτι του στην Κηφισιά. Ήταν παντρεμένος με τη Λένα Λορεντζάτου, η οποία από τον πρώτο της γάμο είχε μια κόρη, τη Λίλη, και μαζί απέκτησαν μια ακόμη κόρη, την Πιερρέττα.
Βιογραφία
Η καταγωγή της οικογενείας του ήταν από την Κεφαλονιά και ήταν γιος του Παναγή Λορεντζάτου, δημοτικιστή φιλολόγου και Πανεπιστημιακού καθηγητή. Μόλις ολοκλήρωσε τα γυμνασιακά του μαθήματα, φοίτησε για δύο χρόνια στη Νομική Σχολή την οποία εγκατέλειψε και στη συνέχεια σπούδασε κι αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Υπήρξε στενός φίλος του Νίκου Γκάτσου, του Γιώργου Σεφέρη, με τον οποίο μοιραζόταν το ζωηρό ενδιαφέρον για τη γλώσσα, όπως αυτό αποτυπώνεται στο έργο «Γράμματα Σεφέρη-Λορεντζάτου: 1948-1968» των εκδόσεων «Δόμος» και του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη, με τον οποίο γνωρίστηκαν το καλοκαίρι του 1958 στην Αίγινα. Μετέφρασε από την εφημερίδα «Τhe Hindu» του Madras της 29ης Μαΐου 1976, και το δημοσίευσε στην αθηναϊκή εφημερίδα «Το Βήμα» στις 16 Ιανουαρίου 1977, το γράμμα του Σηάτλ, [See-at-la], αρχηγού της φυλής των Ινδιάνων Suquamish, το οποίο εκείνος απηύθυνε προς τον Φραγκλίνο Πήρς, τον τότε πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, που του είχε ζητήσει να πουλήσει στην κυβέρνηση τη γη του.
Έζησε διατηρώντας χαμηλούς τόνους, δεν καλλιέργησε δημόσιες σχέσεις και δεν έδινε συνεντεύξεις.
Γενικά στοιχεία για το έργο του Ζήσιμου Λορεντζάτου
Εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1936 με τη μελέτη Έντγκαρ Πόε: Οι εξαιρέσεις. Η φιλοσοφία της συνθέσεως. Η ποιητική αρχή.. Θα επανεμφανισθεί το 1947 με το βιβλίο του Δοκίμιο Ι (μια σημαντική μελέτη για το έργο του Διονυσίου Σολωμού). Στη συνέχεια και ως το τέλος της ζωής του, απαλλαγμένος από βιοποριστικές φροντίδες, θα αφιερωθεί αποκλειστικώς στα γράμματα (ο ίδιος δεν επιδίωξε καμία καριέρα – εργάστηκε βιοποριστικά μόνο για λίγους μήνες, το 1953, ως Programme Assistant στο B. B. C.).
Το κυριαρχικό στοιχείο στο δημιουργικό του ορίζοντα υπήρξε η Πνευματικότητα. Θα την αναζητήσει αρχικά στους αρχαίους πολιτισμούς και σε μείζονες δημιουργούς, όπως ο Ουίλλιαμ Μπλέηκ, ο Αρθούρος Ρεμπώ, ο Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, ο Έζρα Πάουντ, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Άγγελος Σικελιανός.
Στο ποιητικό του έργο Μικρά Σύρτις (1955) θα καταθέσει όλες αυτές τις αναζητήσεις του. Δεν έχει όμως ακόμη ξεφύγει από τη γοητεία του αισθητισμού – ήδη αποτυπωμένη στο βιβλίο του Ο Θησέας του Αντρέ Ζιντ. Και άλλα κείμενα (1952). Οι δυο εξαιρετικές μεταφράσεις που εκπόνησε εκείνα τα χρόνια: Έζρα Πάουντ Κατάη (1949) και Ο. Μπλέικ Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης (1954) αποτελούν σταθμούς στην πορεία του.
Το 1961, στο δοκίμιο Το χαμένο κέντρο, που θα γράψει με αφορμή τόμο αφιερωμένο στον Γιώργο Σεφέρη, ο Λορεντζάτος θα σταθεί κριτικά απέναντι στη σύγχρονη τέχνη (ως art pour l' art και μόνο) και θα εντάξει στον πνευματικό του ορίζοντα και τη Χριστιανική Παράδοση της Ορθοδοξίας. Η επίδραση του Ananda K. Coomaraswamy και του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού θα πλουτίσουν ακόμη περισσότερο τη σκέψη και το έργο του.
Στο πεδίο των ξένων δημιουργών ο Λορεντζάτος αναζητά τα ουσιαστικότερα πνευματικά ρεύματα και τα πρόσωπα που καθορίζουν τον βαθύτερο εαυτό του σύγχρονου ανθρώπου (Φρίντριχ Χαίλντερλιν, Ο. Μ. Γέιτς, Έζρα Πάουντ, Τ. Σ. Έλιοτ, Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, Άλμπερτ Αϊνστάιν κ. ά.).
Κατάλογος έργων
Το δοκιμιακό έργο του, με τον τίτλο Μελέτες, συγκέντρωσε ο ίδιος, αρχικά σε ένα τόμο,το 1966 (εκδ.«Γαλαξίας»), και αργότερα, το 1994, σε δυο τόμους (εκδόσεις «Δόμος»).
Στον Α' τόμο των Μελετών (1994) βρίσκονται τα κείμενά του: Δοκίμιο I – Ένας ορισμός του Σολωμού για το ύφος (stile) – Ο Διάλογος του Σολωμού: Ένας παραλληλισμός και ένας απολογισμός – Απόσωμα – Μικρά Αναλυτικά στον Καβάφη – Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Α': Πενήντα χρόνια από το θάνατό του – Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Β – Άγγελος Σικελιανός – Δ. Ι. Αντωνίου – Οι Ρωμιές (o altra cosa) – Το Χαμένο Κέντρο (Για τον Σεφέρη) – Η έννοια της λογοτεχνικής κριτικής – Όσοι ξεκινούν – Το τετράδιο του Μακρυγιάννη.
Μετά τον θάνατό του εκδόθηκε ο Γ' τόμος των Μελετών του («Μουσείο Μπενάκη - Δόμος» 2007). Περιέχει τα κείμενα: Διόσκουροι (Γιώργος Σαραντάρης – Δημήτρης Καπετανάκης) – Ένα αυστηρό ελληνικό ποίημα (Ν. Δ. Καρούζος) – Δημήτρης Χατζής – «Στα 200 π. Χ.» – Φιλοσοφία και επιστήμη – Δοκίμιο II (Κάλβος) – Αποσιωπήσεις – Αποδοχή και επιφύλαξη. Δυο ποιήματα (Σικελιανός– Σεφέρης).
Εξέδωσε επίσης δυο ανθολογίες ποιητών: Άγγελος Σικελιανός Ανθολογία («Ίκαρος», 1998). Κ. Π. Καβάφης Ανθολογία («Ίκαρος», 2004). Μια συλλογή κειμένων του Γ. Ι. Σαρεγιάννη: Σχόλια στον Καβάφη («Ίκαρος», 1964). Και μια επιλογή κειμένων σημαντικών Ελλήνων κριτικών: Ελληνική κριτική σκέψη («Ίκαρος», 1978).
Συνδυασμό στοχαστικών κρίσεων και ταξιδιωτικής λογοτεχνίας αποτελούν τα βιβλία του: Ημερολόγιο. Ρόδος, (1951) και Στου τιμονιού το αυλάκι («Δόμος», 1983).
Το ποιητικό του έργο συγκέντρωσε ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος: Ποιήματα (Μικρά Σύρτις – Αλφαβητάρι – Συλλογή), («Ίκαρος», 2006).
Η ανέκδοτη ποιητική σύνθεσή του Θαλάσσια ξύλα (1964) τυπώθηκε σε αυτοτελή έκδοση εκτός εμπορίου (300 αριθμημένα αντίτυπα, «Ίκαρος» 3 Φεβρουαρίου 2005), με φιλολογική επιμέλεια του Ερρίκου Σοφρά.
Μεταφράσεις του: Εκτός από τα έργα του Ezra Pound Κατάη (1949) και W. Blake Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης (1954). – Alexander Schmemann Για να ζήσει ο κόσμος (1970). – E. Montale Ξένια (1987). – Alexandros Papadiamantis Love in the Snow (1993). – Szymborska - Brueghel - Auden Δυο πίνακες. Δυο ποιήματα (1999). – Γ. Σαραντάρης Οι γνωριμίες και η φιλία («Το Ροδακιό» 2009).
Σκέψεις, αφορισμοί, και ημερολογιακές εγγραφές του Λορεντζάτου με τίτλο Collectanea, φιλολογική επιμέλεια Σταύρος Ζουμπουλάκης, «Δόμος» 2009.
Αλληλογραφία
Γράμματα Σεφέρη - Λορεντζάτου (1948-1968), φιλολογική επιμέλεια: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Δόμος», Αθήνα 1990.
Στυλιανός Αλεξίου & Ζήσιμος Λορεντζάτος, Αλληλογραφία (1967-2003), φιλολογική επιμέλεια: Κώστας Μπουρναζάκης, «Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη», Ηράκλειο 2010.
Στυλιανός Αλεξίου & Ζήσιμος Λορεντζάτος, Αλληλογραφία (1967-2003), φιλολογική επιμέλεια: Κώστας Μπουρναζάκης, «Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη», Ηράκλειο 2010.
Διακρίσεις
Τιμήθηκε το 1988 με το Α' κρατικό βραβείο κριτικής-δοκιμίου, για το έργο «Από την Πίζα στην Αθήνα», αφιερωμένο στον ποιητή Έζρα Πάουντ. Δεν αποδέχθηκε το βραβείο, όμως ευχαρίστησε για την τιμή που του έγινε και ζήτησε να δοθεί σε άλλο δημιουργό. Το 2001 τιμήθηκε με το Βραβείο του Ιδρύματος Ουράνη για το σύνολο του έργου του.
ΑΔΑΜΑΣΤΟΣ ΝΕΑ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου