Το συμβολικό κεφάλαιο των δημόσιων Πανεπιστημίων

EUROKINISSI/ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

Συντάκτης: 

Χάρης Ναξάκης*

 

   Οποιοι αντιλαμβάνονται το κεφάλαιο ως κτίρια, μηχανήματα, πρώτες ύλες, τεχνολογικές εισροές, που συνδυάζονται στην παραγωγική διαδικασία με στόχο να παραχθεί ένα προϊόν για να ικανοποιηθεί μια ανθρώπινη ανάγκη, με
σκοπό το κέρδος, πλανώνται πλάνην οικτράν. Οταν ο δυτικός καταναλωτής αγοράζει ένα μπλουζάκι της Benetton, στο οποίο απεικονίζονται παιδιά χαρούμενα και αγκαλιασμένα από την Αφρική, την Κίνα, τη Γερμανία και την Αμερική, που ειρήσθω εν παρόδω μπορεί να έχει κατασκευαστεί σε εργοστάσια-κάτεργα από γυναίκες και παιδιά σκλάβους στο Βιετνάμ, με μισθό ένα δολάριο την ημέρα, τι ακριβώς αγοράζει;
  Την κάλυψη της ανάγκης να προστατευτεί από τον ήλιο ή το κρύο, να μην είναι γυμνός ή να είναι καλοντυμένος; Αγοράζει φθηνά ένα συμβολικό προϊόν, ένα μήνυμα, το αντιρατσιστικό μήνυμα. Η Benetton, βεβαίως, ποσώς ενδιαφέρεται για το μήνυμα, αλλά το μήνυμα είναι το κέρδος. Το συμβολικό, το φαντασιακό, που δεν πρέπει να το συγχέουμε με το αποκύημα της φαντασίας, είναι ένα πλέγμα σημασιών, όπως λέει ο Κ. Καστοριάδης, το οποίο δημιουργεί κάθε κοινωνία· σημασιών που δίνουν ένα νόημα στην κοινωνία, στον κόσμο και στην ύπαρξη, γίνονται μέρος της υλικής πραγματικότητας και οι οποίες ενσαρκώνονται μέσα στους θεσμούς προσανατολίζοντας τα μέρη της κοινωνίας σε ορισμένους στόχους.
  Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά αυτού του συμβολικού κεφαλαίου που κατέχει και «πουλάει» στην κοινωνία το δημόσιο Πανεπιστήμιο; Το συμβολικό κεφάλαιο του δημόσιου Πανεπιστημίου συγκροτήθηκε και «επενδύθηκε» στην αυγή του Διαφωτισμού, τότε που άρχισαν να θεσμοθετούνται τα Πανεπιστήμια και περιλαμβάνει:
α) Την εκκοσμίκευση, την πεποίθηση δηλαδή ότι η ζωή των ανθρώπων δεν κατευθύνεται από μια εξωτερική αρχή (θεοί, πρόγονοι), από την αποκάλυψη ή τη μαγεία, αλλά το πεπρωμένο των ανθρώπων δημιουργείται από ό,τι επιλέγουμε και αποφασίζουμε εμείς οι ίδιοι.
β) Την απομάγευση του κόσμου, που οδήγησε στην αυτονομία της γνώσης, που έχει δύο πηγές, τον ορθό λόγο και την εμπειρία.
γ) Την απελευθέρωση της γνώσης από τα μυθολογικά και υπερφυσικά στοιχεία, που άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη της επιστήμης και θα ευνοήσει τη θεσμοθέτηση της παιδείας σε όλες τις μορφές (δημοτικό, γυμνάσιο, πανεπιστήμιο, επιστημονικές ακαδημίες κ.λπ.).
δ) Την απελευθέρωση της γνώσης σε συνδυασμό με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας –πηγή κάθε εξουσίας είναι ο λαός- και την αρχή της ατομικής ελευθερίας απέναντι σε κάθε κρατική εξουσία, που θα οδηγήσει στην πρόοδο.   Ο ορθός λόγος και η ελεύθερη βούληση θα κατευθύνουν τις κοινωνίες στην πρόοδο. Ανεξάρτητα από το αν έχουν αποδειχθεί φρούδες οι ελπίδες περί γραμμικής προόδου, η έννοια της προόδου μέσω της γνώσης-δύναμης και η τοποθέτηση από τον Διαφωτισμό του ανθρώπου στη θέση του θεού, είναι η καρδιά σήμερα του συμβολικού κεφαλαίου των Πανεπιστημίων.
  Στον πυρήνα όμως αυτού του συμβολικού κεφαλαίου βρίσκεται και μια άλλη αρχή του Διαφωτισμού. Αυτή που θεωρεί ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους κατέχουν αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, που είναι οικουμενικά, ανεξάρτητα σε ποια κοινωνική ομάδα ανήκουν. Για τον λόγο αυτόν, η δουλεία πρέπει να καταργηθεί, όπως και η θανατική ποινή, οι γυναίκες πρέπει να είναι ίσες με τους άντρες κ.λπ.
  Ενα από τα οικουμενικά και αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα είναι και η ίση πρόσβαση όλων στους καρπούς της προόδου, δηλαδή στη γνώση, που είναι η κινητήρια δύναμή της. Η πρόσβαση, βέβαια, στο συμβολικό αυτό κεφάλαιο δίνει μια υπόσχεση σε όσους το αποκτούν για την είσοδό τους σε «ευγενή» επαγγέλματα, για άνοδο στην κοινωνική ιεραρχία. Η γνώση όμως είναι δημόσιο αγαθό και όχι ιδιωτικό, γεγονός που σημαίνει ότι πρέπει όλα τα μέλη της κοινωνίας να μπορούν να το απολαύσουν, ανεξάρτητα από το αν έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν γι’ αυτό.
  Για να υπάρχει, βέβαια, αυτή η δυνατότητα, ένας τρόπος υπάρχει: να προσφέρεται δωρεάν, οι φορείς της να είναι δημόσιοι. Γι’ αυτό αιώνες τώρα, με λίγες εξαιρέσεις, τα Πανεπιστήμια είναι δημόσια. Το συμβολικό λοιπόν αυτό κοινωνικό κεφάλαιο, τις κοινωνικές σημασίες αιώνων, ανεξάρτητα από τις αδυναμίες τους, επιδιώκουν να σφετεριστούν, χωρίς να έχουν συμβάλει στη δημιουργία τους, οι ιδιώτες επενδυτές. Περί αυτού είναι η συζήτηση για τα ιδιωτικά Πανεπιστήμια. Το ενδιαφέρον τους είναι να πουλήσουν το μήνυμα, τα σύμβολα ως εμπόρευμα με σκοπό το κέρδος.

• ΥΓ. 1: Αυτό το συμβολικό κεφάλαιο κατείχαν στην πλειονότητά τους τα ΤΕΙ, αλλά κανείς δεν τους το αναγνώριζε και τα Πανεπιστήμια το θεωρούσαν πατρογονική τους κληρονομιά. Αυτός είναι ο λόγος που η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που είναι σήμερα σε εξέλιξη είναι σε σωστή κατεύθυνση.
• ΥΓ. 2: Είναι προτιμότερο τα σύμβολα να είναι δημόσια, διότι η κοινωνία που τα θέσμισε μπορεί και να τα αλλάξει, παρά ιδιωτική ιδιοκτησία.

* καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, συγγραφέας