Πέρασαν 240 χρόνια από τον
θάνατο του Βολταίρου (πέθανε στις 30 Μαΐου 1778), αλλά αυτή η μεγάλη
μορφή του ευρωπαϊκού πνεύματος εξακολουθεί να φωτίζει ακόμη και σήμερα
το διανοητικό μας στερέωμα. Διαβάζοντας τα αθάνατα έργα του, μαθαίνουμε
να σκεφτόμαστε αυτόνομα.
Το ακόλουθο κείμενο του Ισπανού φιλοσόφου Φερνάντο Σαβατέρ είναι απόσπασμα από το βιβλίο του «Dizionario filosofico» (Laterza 2004).
Tι μας απομένει πραγματικά από τον Βολταίρο; Το
παράδειγμα της στράτευσής του, εκείνης που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως
τη διανοητική κλίση του να παρεμβαίνει. Διαφορετικά από τους πρώτους
ορθολογιστές, ο Βολταίρος δεν ήθελε απλώς να αλλάξει τον τρόπο με τον
οποίο κατανοούμε τον κόσμο, ούτε την ατομική συμπεριφορά του σοφού μέσα
στον κόσμο, αλλά ήθελε να αλλάξει τον ίδιο τον κόσμο. Η περίφημη θέση
του Μαρξ, σύμφωνα με την οποία είναι αναγκαίο να περάσουμε από την
κατανόηση του κόσμου στον μετασχηματισμό του, βρίσκει στον Βολταίρο έναν
ενθουσιώδη πρόδρομο.
Πριν από αυτόν κανείς δεν είχε υπολογίσει ποτέ με τόση ακρίβεια την
αναγεννητική δύναμη που μπορεί να ασκηθεί μέσω των ιδεών πάνω στην
αδιαφανή και παραδοσιακή δομή της κοινωνίας.
Στη γνώση και στη σκέψη που προσανατολίζονται στη σωστή κατεύθυνση (ο Βολταίρος αποκαλεί και τις δύο μαζί «φιλοσοφία») υπάρχει μια αυθεντική δύναμη, μια δύναμη ευεργετική και θεραπευτική που μπορεί να μας απελευθερώσει από τη δεσποτική εξουσία των κυβερνώντων και από τη σκοταδιστική εξουσία των κληρικών.
Ωστόσο, αυτή η φιλοσοφική δύναμη πρέπει να κινητοποιηθεί, να την κάνουμε να βγει από τα ακαδημαϊκά βιβλία για να κυκλοφορήσει στους δρόμους, να τη μετατρέψουμε σε πολιορκητικό κριό και σε σημαία.
Οποιος δεν αγανακτεί μπροστά στους πολιτικούς παραλογισμούς του παρελθόντος και του παρόντος δεν μπορεί να νιώσει κάποια επαναστατική παρόρμηση· ούτε και εκείνος που θεωρεί αυτούς τους παραλογισμούς εκδηλώσεις ενός μεταφυσικού κακού, το οποίο η ανθρώπινη προσπάθεια δεν μπορεί παρά να επιδεινώσει.
Οι καταχρήσεις και οι παραλογισμοί των νόμων δεν είναι εκδηλώσεις απερισκεψίας, όπως πιστεύει ο Μοντεσκιέ, αλλά είναι πολύ συγκεκριμένα δεινά· δεν είναι ωστόσο το παράδειγμα της θλιβερής κατάστασης του ξεπεσμού της ανθρώπινης φύσης, αλλά έχουν αιτίες που μπορούν να γίνουν κατανοητές και να αλλάξουν: το καταχρηστικό συμφέρον των ισχυρών και την άγνοια των μαζών, που τροφοδοτείται από εκείνους που επινοούν τις προλήψεις.
Η ορθολογική μας φύση και η έμφυτη αίσθηση της δικαιοσύνης εξεγείρονται απέναντι στις ωμότητες του παρελθόντος, τα ίχνη των οποίων είναι ακόμη πολύ ορατά στο παρόν.
Δεν υπάρχει φυσικά λόγος να είμαστε αισιόδοξοι, επειδή αυτό θα συνεπαγόταν έλλειψη αξιοπρέπειας σε σχέση με την πληθώρα τρομερών πραγμάτων που είναι μέχρι σήμερα η ανθρώπινη ιστορία, αυτή η τραγωδία που επαναλαμβάνεται με διαφορετικούς πρωταγωνιστές σε όλα τα μέρη του κόσμου.
Ωστόσο, δεν είναι αξιοπρεπής ούτε και η παραίτηση, επειδή η προσπάθεια τόσων αξιότιμων ανθρώπων που αντιτάχθηκαν στους τυράννους, η προσπάθεια τόσων σοφών που καταπολέμησαν την άγνοια και τη δεισιδαιμονία, η προσπάθεια ορισμένων κυβερνώντων που κατέστησαν εφικτές περιόδους σχετικής ευημερίας ανάμεσα σε όλο και πιο συχνά επεισόδια βαρβαρότητας, όλα αυτά καταδεικνύουν ότι είναι δυνατό να παρεμβαίνουμε θετικά στην κακότυχη πορεία του πεπρωμένου, για να το διορθώνουμε βαθμιαία από τις χειρότερες τάσεις του. […]
Το ύφος του Βολταίρου είναι αναμφίβολα ένα από τα πιο ισχυρά όπλα με τα οποία δόθηκαν ποτέ μάχες στον στίβο του πολιτισμού. Είναι εύκολο να το εγκωμιάζουμε, αλλά είναι περίπλοκο να αναλύουμε όλους τους μηχανισμούς του.
Ενας από τους πιο ενθουσιώδεις θαυμαστές του ήταν ο Σόμερσετ Μομ, ο οποίος λέει ότι ο Βολταίρος υπήρξε «ο καλύτερος συγγραφέας σε πεζό λόγο που έχει γνωρίσει ο νεότερος κόσμος μας».
Πάνω απ’ όλα έχει δύο κύρια γνωρίσματα: τη σαφήνεια και τη συντομία. Χρειάζεται να επιμείνουμε στο γεγονός ότι ο Βολταίρος είναι αναμφίβολα ένας θεωρητικός, αλλά δεν είναι ένας υπνωτιστής ούτε ένας σαγηνευτής των μαζών. Δεν μιλάει με δόγματα, προτιμάει μάλλον να υποσκάπτει με χιούμορ τα ήδη υπάρχοντα δόγματα. Οσο για τη σωστή επιλογή, ελπίζει ότι καθένας θα φτάσει σε αυτήν από μόνος του.
Το ζητούμενο με κανέναν τρόπο δεν είναι να θεωρούμε ισοδύναμες όλες τις γνώμες, ούτε και να νομίζουμε ότι οι ιδέες πρέπει να γίνονται σεβαστές με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο πρέπει να γίνονται σεβαστά τα φυσικά πρόσωπα που τις διατυπώνουν.
Ο Βολταίρος δεν πλησιάζει καν αυτές τις σύγχρονες παρεκκλίσεις. Αυτός είναι πεισμένος ότι όλοι θα σκεφτόμασταν καλά (και επομένως λίγο ώς πολύ τα ίδια πράγματα), αν μας άφηναν να το κάνουμε, δηλαδή αν δεν μας δίδασκαν ή δεν μας υποχρέωναν να σκεφτόμαστε άσχημα. Γράφει εναντίον των εμποδίων στην αλήθεια με εμπιστοσύνη στο γεγονός ότι αυτή, επειδή εκκινεί από τον λόγο και από τον φυσικό νόμο που όλοι συμμεριζόμαστε, θα τα καταφέρει να βρει τον δρόμο της μόνη της.
Από δω πηγάζει η φήμη του ως «ανατροπέα», την οποία ο ίδιος επιβεβαίωνε. Κι ωστόσο, ακριβώς με αυτή τη μέθοδο αυτός επικαλείται την αυτονομία της σκέψης κάθε ατόμου.
Επομένως το απόφθεγμά του θα μπορούσε να είναι το ακόλουθο: «Να εμπιστεύεστε τη σκέψη σας, να αντικαθιστάτε πάντα τους ασαφείς και γενικούς ισχυρισμούς με συγκεκριμένα και σαφή επιχειρήματα». Η θολούρα και οι παγίδες της ασάφειας είναι οι μεγάλοι εχθροί της ορθολογικής σκέψης. Επομένως, πρέπει να είμαστε σαφείς όταν γράφουμε· από αξιοπρέπεια και από πίστη σε αρχές.
Το να γράφουμε με σαφήνεια δεν ισοδυναμεί διόλου με το να έχουμε τις ιδέες μας πλήρως αποσαφηνισμένες. Στο βασίλειο των προλήψεων και των ψευτοεπιστημών η αμφιβολία είναι ένδειξη σύνεσης και σοφίας.
Γι’ αυτό ο Βολταίρος προτιμάει να γράφει τις πραγματείες του με τη μορφή διαλόγων μεταξύ συνομιλητών με αντίθετες πεποιθήσεις· διαλόγων που είναι γεμάτοι με απρόβλεπτες προσεγγίσεις φαινομενικά ασυμφιλίωτων θέσεων και με αβυσσαλέες διαφοροποιήσεις θέσεων που έμοιαζαν πιο συγγενικές. Με αυτόν τον τρόπο προσφέρει στον αναγνώστη υλικό για στοχασμό, χωρίς ωστόσο να τον υποκαθιστά σε αυτήν την άσκηση.
Η προσέγγισή μας στην αλήθεια είναι ένα ατελεύτητο καθήκον και είναι αναγκαίο να είμαστε συνετοί, ώστε να αναγνωρίζουμε ότι πολλά από τα ερωτήματα που θέτουμε δεν θα βρουν ποτέ την οριστική τους απάντηση. Ο Θεός μάς έδωσε τον λόγο για να κατανοούμε αυτό που είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε, αλλά όχι για να κατανοούμε όλο το άπειρο και αιώνιο σύμπαν.
Συνεπώς, ο λόγος πρέπει να είναι από τη μια μεριά τολμηρός (προκειμένου να αποδεσμεύεται από τις κηδεμονίες και από τις παραδόσεις που γίνονται άκριτα αποδεκτές), αλλά και μετριόφρων ώστε να μπορεί να αποδέχεται τα όριά μας.
Το προσφιλές τέχνασμα των θρησκευτικών και πολιτικών νεκρομάντεων είναι ακριβώς το να υπόσχονται γνώσεις που μιλούν για το απόλυτο με αδιαμφισβήτητη και προσβλητική οικειότητα. Εναντίον τους ο Βολταίρος εκτόξευε τα βέλη του, με ευθυβολία και λακωνικότητα. Ο στόχος του ήταν να αποκτήσει κάθε άτομο συνείδηση της διανοητικής ανεξαρτησίας του.
Το ακόλουθο κείμενο του Ισπανού φιλοσόφου Φερνάντο Σαβατέρ είναι απόσπασμα από το βιβλίο του «Dizionario filosofico» (Laterza 2004).
Στη γνώση και στη σκέψη που προσανατολίζονται στη σωστή κατεύθυνση (ο Βολταίρος αποκαλεί και τις δύο μαζί «φιλοσοφία») υπάρχει μια αυθεντική δύναμη, μια δύναμη ευεργετική και θεραπευτική που μπορεί να μας απελευθερώσει από τη δεσποτική εξουσία των κυβερνώντων και από τη σκοταδιστική εξουσία των κληρικών.
Ωστόσο, αυτή η φιλοσοφική δύναμη πρέπει να κινητοποιηθεί, να την κάνουμε να βγει από τα ακαδημαϊκά βιβλία για να κυκλοφορήσει στους δρόμους, να τη μετατρέψουμε σε πολιορκητικό κριό και σε σημαία.
Οποιος δεν αγανακτεί μπροστά στους πολιτικούς παραλογισμούς του παρελθόντος και του παρόντος δεν μπορεί να νιώσει κάποια επαναστατική παρόρμηση· ούτε και εκείνος που θεωρεί αυτούς τους παραλογισμούς εκδηλώσεις ενός μεταφυσικού κακού, το οποίο η ανθρώπινη προσπάθεια δεν μπορεί παρά να επιδεινώσει.
Οι καταχρήσεις και οι παραλογισμοί των νόμων δεν είναι εκδηλώσεις απερισκεψίας, όπως πιστεύει ο Μοντεσκιέ, αλλά είναι πολύ συγκεκριμένα δεινά· δεν είναι ωστόσο το παράδειγμα της θλιβερής κατάστασης του ξεπεσμού της ανθρώπινης φύσης, αλλά έχουν αιτίες που μπορούν να γίνουν κατανοητές και να αλλάξουν: το καταχρηστικό συμφέρον των ισχυρών και την άγνοια των μαζών, που τροφοδοτείται από εκείνους που επινοούν τις προλήψεις.
Η ορθολογική μας φύση και η έμφυτη αίσθηση της δικαιοσύνης εξεγείρονται απέναντι στις ωμότητες του παρελθόντος, τα ίχνη των οποίων είναι ακόμη πολύ ορατά στο παρόν.
Δεν υπάρχει φυσικά λόγος να είμαστε αισιόδοξοι, επειδή αυτό θα συνεπαγόταν έλλειψη αξιοπρέπειας σε σχέση με την πληθώρα τρομερών πραγμάτων που είναι μέχρι σήμερα η ανθρώπινη ιστορία, αυτή η τραγωδία που επαναλαμβάνεται με διαφορετικούς πρωταγωνιστές σε όλα τα μέρη του κόσμου.
Ωστόσο, δεν είναι αξιοπρεπής ούτε και η παραίτηση, επειδή η προσπάθεια τόσων αξιότιμων ανθρώπων που αντιτάχθηκαν στους τυράννους, η προσπάθεια τόσων σοφών που καταπολέμησαν την άγνοια και τη δεισιδαιμονία, η προσπάθεια ορισμένων κυβερνώντων που κατέστησαν εφικτές περιόδους σχετικής ευημερίας ανάμεσα σε όλο και πιο συχνά επεισόδια βαρβαρότητας, όλα αυτά καταδεικνύουν ότι είναι δυνατό να παρεμβαίνουμε θετικά στην κακότυχη πορεία του πεπρωμένου, για να το διορθώνουμε βαθμιαία από τις χειρότερες τάσεις του. […]
Το ύφος του Βολταίρου είναι αναμφίβολα ένα από τα πιο ισχυρά όπλα με τα οποία δόθηκαν ποτέ μάχες στον στίβο του πολιτισμού. Είναι εύκολο να το εγκωμιάζουμε, αλλά είναι περίπλοκο να αναλύουμε όλους τους μηχανισμούς του.
Ενας από τους πιο ενθουσιώδεις θαυμαστές του ήταν ο Σόμερσετ Μομ, ο οποίος λέει ότι ο Βολταίρος υπήρξε «ο καλύτερος συγγραφέας σε πεζό λόγο που έχει γνωρίσει ο νεότερος κόσμος μας».
Πάνω απ’ όλα έχει δύο κύρια γνωρίσματα: τη σαφήνεια και τη συντομία. Χρειάζεται να επιμείνουμε στο γεγονός ότι ο Βολταίρος είναι αναμφίβολα ένας θεωρητικός, αλλά δεν είναι ένας υπνωτιστής ούτε ένας σαγηνευτής των μαζών. Δεν μιλάει με δόγματα, προτιμάει μάλλον να υποσκάπτει με χιούμορ τα ήδη υπάρχοντα δόγματα. Οσο για τη σωστή επιλογή, ελπίζει ότι καθένας θα φτάσει σε αυτήν από μόνος του.
Το ζητούμενο με κανέναν τρόπο δεν είναι να θεωρούμε ισοδύναμες όλες τις γνώμες, ούτε και να νομίζουμε ότι οι ιδέες πρέπει να γίνονται σεβαστές με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο πρέπει να γίνονται σεβαστά τα φυσικά πρόσωπα που τις διατυπώνουν.
Ο Βολταίρος δεν πλησιάζει καν αυτές τις σύγχρονες παρεκκλίσεις. Αυτός είναι πεισμένος ότι όλοι θα σκεφτόμασταν καλά (και επομένως λίγο ώς πολύ τα ίδια πράγματα), αν μας άφηναν να το κάνουμε, δηλαδή αν δεν μας δίδασκαν ή δεν μας υποχρέωναν να σκεφτόμαστε άσχημα. Γράφει εναντίον των εμποδίων στην αλήθεια με εμπιστοσύνη στο γεγονός ότι αυτή, επειδή εκκινεί από τον λόγο και από τον φυσικό νόμο που όλοι συμμεριζόμαστε, θα τα καταφέρει να βρει τον δρόμο της μόνη της.
Από δω πηγάζει η φήμη του ως «ανατροπέα», την οποία ο ίδιος επιβεβαίωνε. Κι ωστόσο, ακριβώς με αυτή τη μέθοδο αυτός επικαλείται την αυτονομία της σκέψης κάθε ατόμου.
Επομένως το απόφθεγμά του θα μπορούσε να είναι το ακόλουθο: «Να εμπιστεύεστε τη σκέψη σας, να αντικαθιστάτε πάντα τους ασαφείς και γενικούς ισχυρισμούς με συγκεκριμένα και σαφή επιχειρήματα». Η θολούρα και οι παγίδες της ασάφειας είναι οι μεγάλοι εχθροί της ορθολογικής σκέψης. Επομένως, πρέπει να είμαστε σαφείς όταν γράφουμε· από αξιοπρέπεια και από πίστη σε αρχές.
Το να γράφουμε με σαφήνεια δεν ισοδυναμεί διόλου με το να έχουμε τις ιδέες μας πλήρως αποσαφηνισμένες. Στο βασίλειο των προλήψεων και των ψευτοεπιστημών η αμφιβολία είναι ένδειξη σύνεσης και σοφίας.
Γι’ αυτό ο Βολταίρος προτιμάει να γράφει τις πραγματείες του με τη μορφή διαλόγων μεταξύ συνομιλητών με αντίθετες πεποιθήσεις· διαλόγων που είναι γεμάτοι με απρόβλεπτες προσεγγίσεις φαινομενικά ασυμφιλίωτων θέσεων και με αβυσσαλέες διαφοροποιήσεις θέσεων που έμοιαζαν πιο συγγενικές. Με αυτόν τον τρόπο προσφέρει στον αναγνώστη υλικό για στοχασμό, χωρίς ωστόσο να τον υποκαθιστά σε αυτήν την άσκηση.
Η προσέγγισή μας στην αλήθεια είναι ένα ατελεύτητο καθήκον και είναι αναγκαίο να είμαστε συνετοί, ώστε να αναγνωρίζουμε ότι πολλά από τα ερωτήματα που θέτουμε δεν θα βρουν ποτέ την οριστική τους απάντηση. Ο Θεός μάς έδωσε τον λόγο για να κατανοούμε αυτό που είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε, αλλά όχι για να κατανοούμε όλο το άπειρο και αιώνιο σύμπαν.
Συνεπώς, ο λόγος πρέπει να είναι από τη μια μεριά τολμηρός (προκειμένου να αποδεσμεύεται από τις κηδεμονίες και από τις παραδόσεις που γίνονται άκριτα αποδεκτές), αλλά και μετριόφρων ώστε να μπορεί να αποδέχεται τα όριά μας.
Το προσφιλές τέχνασμα των θρησκευτικών και πολιτικών νεκρομάντεων είναι ακριβώς το να υπόσχονται γνώσεις που μιλούν για το απόλυτο με αδιαμφισβήτητη και προσβλητική οικειότητα. Εναντίον τους ο Βολταίρος εκτόξευε τα βέλη του, με ευθυβολία και λακωνικότητα. Ο στόχος του ήταν να αποκτήσει κάθε άτομο συνείδηση της διανοητικής ανεξαρτησίας του.
Έντυπη έκδοση
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου