Για τον χρόνο, τη μνήμη, την πολιτική

Κώστας Δουζίνας

       Ο χρόνος ως απόσταση μεταξύ δύο σημείων του «τώρα» μιμείται τον χώρο. Ο πραγματικός χρόνος βρίσκεται στον αμοιβαίο προορισμό, στο άγγιγμα και το άνοιγμα του μέλλοντος, του παρελθόντος και του παρόντος. Οι τρεις διαστάσεις παρουσιάζονται μέσα από την αλληλεπίδρασή τους. Η τέταρτη διάσταση, η αλληλεπίδραση, είναι η πρωταρχική. Η εγγύτητα, το άνοιγμα κάθε διάστασης προς τις άλλες, φέρνει το μέλλον, το παρελθόν και το παρόν στην παρουσίασή τους

Χρόνος της πολιτικής

   «Ός ἂν στασιαζούσης τῆς πόλεως μ[ὴ] θῆται τὰ ὅπλα μηδὲ μεθ’ ἑτέρων τυραννίδι, ἢ συγκαθιστῇ τὴν τυραννίδα, ἄτιμον εἶναι», λέει νόμος του Σόλωνα. «Είναι άτιμο όταν η πόλη σπαράζεται να μην πάρεις μέρος, να μη σηκώσεις τα όπλα». Η πολιτική είναι αντιπαράθεση, πάλη. Τι γίνεται μετά τη σύγκρουση; Το 403 π.Χ., οι Αθηναίοι δημοκράτες νίκησαν τους Τριάκοντα Τυράννους. Ο Κλεόκριτος, εκπρόσωπος των Δημοκρατικών, θα μπορούσε να ζητήσει την τιμωρία των εχθρών για τις βιαιότητές τους. Αλλά αυτό που ζήτησε από τους Αθηναίους ήταν «να ξεχάσουμε τα κακά του παρελθόντος». Διάταγμα του δήμου απαγόρευσε την αναφορά στα τραυματικά γεγονότα και την προσφυγή στα δικαστήρια. Οι πολίτες πήραν τον όρκο «μη μνησικακείν», να μη χρησιμοποιούν τη μνήμη ως εργαλείο για το κακό.

   Η μυθολογία επίσης τονίζει τη σημασία της λήθης. Ο Πλούταρχος γράφει ότι όταν ο Ποσειδώνας έχασε τη μονομαχία με την Αθηνά για την προστασία της Αθήνας, δεν πήρε εκδίκηση. Οι ευγνώμονες Αθηναίοι διέγραψαν από το ημερολόγιό την ημέρα του αγώνα, τη δεύτερη ημέρα του μήνα Βοηδρομιώνος, γιατί έφερνε θλιβερές αναμνήσεις στον Ποσειδώνα, και έχτισαν στην Ακρόπολη θυσιαστήριο στη λήθη. Η διαγραμμένη ημέρα ξεκίνησε τον θεσμό της «αποφράδας ημέρας» (λατινικά «dies fasti» και «nefasti»), μέρας απαγορευμένης, πένθιμης, στη διάρκεια της οποίας δεν γίνονταν θρησκευτικές και νομικές πράξεις. Η χαμένη μέρα, η Δεύτερη Βοηδρομίωνα, είναι η μέρα της πόλης, της αμνηστίας, ο χρόνος της πολιτικής. Πολιτική η προσωρινή ειρήνευση του αναπόδραστου ανταγωνισμού και της κυριαρχίας των λίγων που συντηρεί την πόλη.

Χρόνος τού είναι

   Ας μιλήσουμε για την «ουσία» του χρόνου. Την κατανοούμε από τη σκοπιά του «τώρα». Ο χρόνος είναι παρών. Το πριν και το μετά είναι ελαττωματικά «τώρα», μη τώρα. Το παρελθόν δεν είναι πια τώρα και το μέλλον δεν είναι ακόμα τώρα. Ο χρόνος μια διαδοχή παρόντων στιγμών. Καθεμιά τους εξαφανίζεται στο παρελθόν και καταδιώκεται από το μέλλον. Λέμε «τώρα» για να αναφερθούμε στον χρόνο, αλλά κανένα «τώρα» δεν υπάρχει ή επιβιώνει. Ο χρόνος που εμφανίζεται ως «τώρα» δεν μπορεί να είναι ή να έχει ουσία. Η ουσία υπάρχει ως παρουσία. Η παρουσία παρουσιάζει και αποκαλύπτει το είναι. Αλλά η παρουσία έχει επιμονή και διάρκεια, το παρόν δεν μπορεί να είναι το «τώρα». Η διάρκεια του παρόντος δεν μπορεί να είναι η απόσταση ανάμεσα σε δύο ασύνδετες στιγμές του «τώρα».

   Κι αυτό γιατί η απουσία επίσης μάς ακουμπάει συνεχώς. Αυτό που δεν υπάρχει πια παρουσιάζει την απουσία του: αυτό που ήταν, που υπήρξε, δεν εξαφανίζεται απλώς από το τώρα ως κάτι που έφυγε για πάντα, που είναι παρελθόν. Η απουσία «τώρα» αυτού που υπήρξε ή εκείνου που έρχεται είναι κι αυτές τρόποι παρουσίασης. Η παρουσίαση στο «τώρα» του παρελθόντος και του μέλλοντος σημαίνει ότι αυτό που δεν είναι ακόμη παρόν (το μέλλον) ανοίγεται και μας φέρνει σε επαφή με αυτό που δεν υπάρχει πια (το παρελθόν). Ο,τι έχει υπάρξει, αρνούμενο το παρόν, αφήνει αυτό που δεν υπάρχει πια να παρουσιαστεί, δίνοντας το μέλλον. Και ό,τι πρόκειται να έρθει, παρακρατώντας το παρόν, αφήνει αυτό που δεν είναι παρόν να φύγει. Η άρνηση του παρελθόντος και η παρακράτηση του μέλλοντος είναι οι τρόποι με τους οποίους παρουσιάζεται το παρόν. Το «τώρα» παρουσιάζεται στο ανοιγμα που δημιουργούν το παρελθόν και το μέλλον. Η αμοιβαία σχέση τους κάνει τον χρόνο μιά αλληλλεπίδραση μεταξύ του μέλλοντος, του παρελθόντος και του παρόντος.

   Ο χρόνος ως απόσταση μεταξύ δύο σημείων του «τώρα» μιμείται τον χώρο. Ο πραγματικός χρόνος βρίσκεται στον αμοιβαίο προορισμό, στο άγγιγμα και το άνοιγμα του μέλλοντος, του παρελθόντος και του παρόντος. Οι τρεις διαστάσεις παρουσιάζονται μέσα από την αλληλεπίδρασή τους. Η τέταρτη διάσταση, η αλληλεπίδραση, είναι η πρωταρχική. Η εγγύτητα, το άνοιγμα κάθε διάστασης προς τις άλλες, φέρνει το μέλλον, το παρελθόν και το παρόν στην παρουσίασή τους.

   Ο χρόνος δεν είναι. Ο χρόνος υπάρχει, δίνει χρόνο. Η άρνηση και η παρακράτηση της εγγύτητας, το άνοιγμα που ταυτόχρονα αποκαλύπτει και κρύβει είναι το δώρο που δίνει τον χρόνο.

Χρόνος της λύτρωσης

   Ποια αλήθεια λέει η ιστορία; Για τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, τα μεγάλα ιστορικά αφήγηματα αποτελούν άδεια κελύφη που τα γεμίζουν οι ιστορικοί με γεγονότα σαν χάντρες ενός κομπολογιού. Αλλά η ιστορία δεν είναι μια χρονογραμμή, αλλά μια πορώδης επιφάνεια με τρύπες που ανοίγουν παράθυρα σε ξεχασμένες αλήθειες του παρελθόντος. Οι αναμνήσεις δεν ζουν σαν μια άκαμπτη σειρά, αλλά σαν μια ταυτοχρονία από δυνατότητες που μας επιτρέπει να επιλέξουμε πώς θα δημιουργήσουμε το παρόν. Το παρελθόν είναι ένας τρόπος του παρόντος, η δυναμική ή το εν δυνάμει του παρόντος στην εγγύτητά του με το μέλλον. Η αναπόφευκτη εγγύτητα του παρελθόντος, του μέλλοντος και του παρόντος είναι ένας «λεκές» του παρελθόντος και του μέλλοντος στο «τώρα».

  Δεν είναι λοιπόν το παρελθόν που φωτίζει το παρόν ούτε το παρόν το παρελθόν: η ιστορική αλήθεια είναι σαν μια εικόνα, μια φωτογραφία στην οποία το Τότε και το Τώρα συνευρίσκονται και σαν το φλας μιας κάμερας δημιουργούν αστερισμό. Η σχέση του Τότε με το Τώρα είναι εικονική, όχι χρονική. Η ιστορία δεν είναι παρελθόν, είναι αυτό που περνάει, στα πρόθυρα της εξαφάνισης, χωρίς όμως να χάνεται πλήρως.

  Το ιστορικό συμβάν ακολουθεί τη δομή της εικόνας. Μια φωτογραφία εμφανίζεται «τώρα» όταν κάποιος την αναγνώρισει. Ανήκει επομένως ριζικά στο παρόν, επειδή μόνο τώρα μπορεί να γίνει κατανοητή. Αλλά είναι επίσης ριζικά ιστορική, γιατί το παρελθόν μόνο τώρα μπορεί να πραγματοποιηθεί. Η εικόνα είναι η διαλεκτική σε στάση. Κάθε εικόνα του παρελθόντος που δεν αναγνωρίζεται σαν μέριμνα του παρόντος εξαφανίζεται. Η ανάμνηση ως εικόνα δεν ανήκει σε συγκεκριμένο χρόνο, αλλά διαβάζεται μια συγκεκριμένη στιγμή. Αν δεν αναγνωριστεί, εξαφανίζεται μαζί με το ίχνος που την έφερε. Το γράμμα του παρελθόντος δεν θα έχει παραληφθεί, αν δεν το διαβάσει το παρόν. Κάθε παρόν καθορίζεται από συγχρονικές εικόνες: κάθε «τώρα» είναι το τώρα της συγκεκριμένης αναγνωσιμότητας, φορτωμένο με χρόνο. Ετσι σώζεται το παρελθόν, αλλά αυτό είναι ένα παρελθόν που δεν υπήρξε. Η ιστορική γνώση είναι να διαβάζεις ό,τι δεν γράφτηκε ποτέ.

   Ας θυμηθούμε τους Αθηναίους δημοκράτες. Οταν μια μέρα διαγραφεί και το ημερολόγιο πηγαίνει από την Πρώτη στην Τρίτη, η απουσία δεν αφήνει να ξεχαστεί το κακό. Ο συνδυασμός του νόμου και του όρκου συντηρεί την απουσία στην παρουσία, το κακό ως δύναμη του καλού. Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε με διάταγμα. Ο Φρόιντ μεταμόρφωσε τη μνημονική τέχνη, υποστηρίζοντας ότι δεν είναι το πέρασμα του χρόνου που οδηγεί στη λήθη, αλλά τα εμπόδια που χτίζει το ασυνείδητο για να απωθήσει οδυνηρές αναμνήσεις. Ως θεματοφύλακας της μνήμης, το ασυνείδητο επιλέγει τι μπορούμε να θυμόμαστε και κρύβει τα υπόλοιπα πίσω μια οθόνη φαντασιώσεων και καταπραϋντικών αναμνήσεων. Αλλά το απωθημένο επιστρέφει ως σύμπτωμα ψυχικής διαταραχής. Αν η λήθη είναι η παρουσία χωρίς αυτοσυνειδησία, μια σκοτεινή επιφάνεια που κρύβει όσα έχουν απωθηθεί, η αμνηστία είναι παράδοξη γιατί τα ίχνη της διαγραμμένης μνήμης επιβιώνουν.

   Θα μπορούσαμε να βρούμε στον συνδυασμό του ελληνικού χρόνου του μη μνησικακείν, «θυμηθείτε να ξεχνάτε ότι το τραύμα επιστρέφει», με τον εβραϊκό χρόνο της λύτρωσης του παρελθόντος από λάμψεις αναγνώρισης, το ίχνος μιας διαφορετικής ανθρωπότητας που δεν θα καταστρέφει τον άνθρωπο και τον πλανήτη; Θα είναι μια μετα-ανθρωπιστική ανθρωπότητα που με την πράξη της στο Τώρα λυτρώνει τα τραύματα του παρελθόντος, όπως ανοίγεται στο μέλλον.

   Η Πρωτοχρονιά δεν είναι παρά το 2019 που ανοίγει το 2020. Αυτό που ήμασταν θα γίνουμε. Καλό 2020.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»