Οι απρόβλεπτοι και επικίνδυνοι ξενιστές της παραπληροφόρησης

ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ «ΕΦ.ΣΥΝ.»EUROKINISSI/ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ 

Ντίνα Δασκαλοπούλου, Δημήτρης Τερζής, Εύα Παπαδοπούλου

          «Είναι οι ιατρικές ψευδείς ειδήσεις η επόμενη πανδημία;» αναρωτιόταν σε ανύποπτο χρόνο το οικονομικό περιοδικό Forbes, όταν ο όρος fake news ήταν σχετικά νέος. Σήμερα, με τον κορονοϊό SARS-CoV-2, που προκαλεί την ίωση Covid-19, να αποτελεί επισήμως πανδημία, οι ψευδείς κορονο-ειδήσεις
κυριολεκτικά... θερίζουν. Απατεώνες με μαντζούνια, συνωμοσιολόγοι και αρνητές του κορονοϊού που τον εξισώνουν με την απλή γρίπη, θεομπαίχτες που επιμένουν ότι η πίστη σώζει, αλωνίζουν στη δημόσια σφαίρα, και οι επιπτώσεις είναι ενίοτε θανάσιμες. Με όπλο την ψυχραιμία και την κριτική αναζήτηση της αλήθειας, η «Εφ.Συν.» πλοηγείται στο πέλαγος της κορονο-ενημέρωσης, αποφεύγοντας τα ναρκοπέδια της παραπληροφόρησης.

   Επιβάτης αεροπλάνου βήχει και φταρνίζεται. Μικρή ομάδα συνεπιβατών οδηγείται στο συμπέρασμα πως είναι φορέας του κορονοϊού και διαμαρτύρεται τόσο έντονα που εντέλει οι χειριστές του αεροσκάφους αποφασίζουν να το προσγειώσουν εκτάκτως για να τον αφήσουν να κατεβεί, μαζί με άλλους τρεις επιβάτες που αποφασίζουν κι εκείνοι να εγκαταλείψουν το αεροσκάφος και να συνεχίσουν το ταξίδι με άλλα μέσα.

   Τελικά, ο βήχας του επιβάτη οφειλόταν σε απλή αλλεργία... Θα μπορούσε να είναι σκηνή των Monty Python που θα αποτύπωνε γλαφυρά ένα από τα πολλά ιλαροτραγικά γεγονότα της τελευταίας περιόδου, όμως είναι πραγματικό περιστατικό σε πτήση της United Airlines την προηγούμενη βδομάδα από την κομητεία Ιγκλ του Κολοράντο προς το Νούαρκ, στην Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ.

   Στην άλλη πλευρά του πλανήτη, ο βουλευτής και επικεφαλής της Ελληνικής Λύσης, Κυριάκος Βελόπουλος, μετά τις επιστολές του Ιησού, μέσα από την εκπομπή του προτείνει και ο ίδιος έναν τρόπο για την προστασία από τον νέο ιό. Με την αλοιφή «Βυζαντινόν», σύμφωνα με τον ίδιο, «αποτρέπετε κάθε μικρόβιο από τα χέρια σας.

   Δεν θα έχετε μικρόβιο. Είναι αντισηπτικό, φυσικό, φόρμουλα με βότανα μέσα» και συνεχίζει συστήνοντας μία επάλειψη το πρωί, μία το μεσημέρι και μία το βράδυ με μάξιμουμ αντοχή 17 (!) χειραψιών. Και όλα αυτά «μόνο» στην τιμή 36 ευρώ για έξι βαζάκια. Ο Φαρμακευτικός Σύλλογος Αθηνών ζητά από τον Αρειο Πάγο εισαγγελική έρευνα. Την Τετάρτη ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, Βασίλης Πλιώτας, διαβίβασε στον προϊστάμενο της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών την αναφορά. Φάκελο για την αλοιφή χεριών «Βυζαντινόν» άνοιξε το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ) και καλεί σε απολογία τη διοίκηση του τηλεοπτικού σταθμού ALERT στις 17 του μήνα.

   Οσο ο ιός εξαπλώνεται τόσο ο φόβος μεγαλώνει, φτάνοντας σε σημείο παράνοιας. Αλλο τόσο οι ψευδείς ειδήσεις διασπείρονται, στρώνοντας το έδαφος για κάθε τσαρλατάνο ή απλό φαρσέρ να πουλήσει την πραμάτεια του ή να κάνει χοντρή πλάκα.

   Στην Ιταλία, που βάλλεται από τον ιό περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα ώς τώρα, ένα βίντεο στο Twitter έγινε viral τις τελευταίες μέρες με πάνω από 250.000 προβολές: στο βίντεο βλέπουμε τανκς να κυκλοφορούν στο Παλέρμο. Κάποιοι έκαναν λόγο για επιβολή του στρατιωτικού νόμου λόγω του κορονοϊού, όμως στην πραγματικότητα ο στρατός επέστρεφε από τη Σαρδηνία έπειτα από στρατιωτική άσκηση.   Ταυτόχρονα, στη Βενετία κυκλοφορεί φυλλάδιο που διαλαλεί τη «γέννηση» νέου εμβολίου που σε προστατεύει για έναν χρόνο και διατίθεται στην τιμή των 50 ευρώ.

«Πληροφοριο-επιδημία»

   Δεν είναι η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια πανδημία: από τον Λοιμό των Αθηνών μέχρι τη χολέρα του 19ου αιώνα και την ισπανική γρίπη πριν από 100 χρόνια, εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από μη αντιμετωπίσιμους ιούς, που κυριολεκτικά σημάδεψαν τις κοινωνίες που έπληξαν παντί τρόπω.

   Ωστόσο, είναι η πρώτη φορά που μια πανδημία εκδηλώνεται στην εποχή των social media, που ο καθένας μπορεί να έχει αμέσως και να διαδώσει σε πολύ σύντομο χρόνο οποιαδήποτε πληροφορία. Kαι στον ψηφιακό κόσμο υπάρχει παραπληροφόρηση. Αυτό το γεγονός οδήγησε τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) να εισηγηθεί τον όρο «infodemic», που εντελώς πρόχειρα θα τον μεταφράζαμε στα ελληνικά ως πληροφοριο-επιδημία. «Πρόκειται για μικροεπιδημίες των social media», λέει ο Andy Pattinson, μάνατζερ ψηφιακών λύσεων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας στο CNN. «Τις ονομάζουμε infodemics. Νομίζω πως αυτή θα μπορούσε να είναι μάλιστα η πρώτη με παγκόσμια ισχύ».

   Οταν ξέσπασε ο Sars το 2003, μόλις το 6% του πληθυσμού της Κίνας ήταν χρήστες του Διαδικτύου. Σήμερα το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 60% και έτσι, ενώ η χώρα πλήττεται από τον νέο κορονοϊό, ταυτόχρονα βάλλεται από σωρεία fake news, τα οποία με ταχύτητα αστραπής διαδίδονται στον πλανήτη. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του MIT, οι ψευδείς ειδήσεις είναι 70% πιο πιθανό να κοινοποιηθούν απ’ ό,τι αληθείς πληροφορίες. Κι οι ψευδείς ειδήσεις προκαλούν αληθινά θύματα.

AP Photo/Liamara Polli

   Στη Nότια Αφρική πριν από μία δεκαετία οι μάγοι έλεγαν στους φορείς του HIV ότι μπορούν να γιατρευτούν αν κάνουν έρωτα με παρθένα: μόνο μέσα σε έναν χρόνο βιάστηκαν 20.000 παιδιά. Στη Νιγηρία, πάλι, όταν ξέσπασε ο Εμπολα, ένα μήνυμα που στάλθηκε μαζικά σε χρήστες του WhatsApp πρότεινε το μπάνιο με αλατόνερο ή την κατάποσή του σαν θεραπεία για την ασθένεια: τουλάχιστον δύο άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και αρκετοί ακόμα έφτασαν στο νοσοκομείο από υπερβολική κατανάλωση αλατιού.

   Σε συνέντευξή του στο BBC τον προηγούμενο μήνα, ο καθηγητής και επιδημιολόγος Paul Hunter τόνισε πως οι άνθρωποι που πίστευαν τις θεωρίες συνωμοσίας για τον Εμπολα το 2016 ήταν λιγότερο πιθανό να υιοθετήσουν ασφαλείς πρακτικές ασφάλειας και πιθανότερο το να θέτουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο.

   Τα fake news έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο σε μείζονα πολιτικά γεγονότα, όπως η εκλογή Τραμπ ή το Brexit, όμως αυτές τις μέρες αποδεικνύονται κυριολεκτικά θανάσιμα. Στο Ιράν δεκάδες άνθρωποι πέθαναν από δηλητηρίαση τις τελευταίες ημέρες από νοθευμένο αλκοόλ που υποτίθεται πως θεραπεύει τον οργανισμό από τον κορoνοϊό.

   Κι ενώ ο Ντόναλντ Τραμπ την προηγούμενη βδομάδα χαρακτήρισε «ψευδές» το παγκόσμιο ποσοστό θνητότητας του 3,4% που έχει δώσει ο ΠΟΥ, λέγοντας ότι έχει ένα «προαίσθημα πως είναι λιγότερο από 1%», η Βρετανία προχωρά στη σύσταση μονάδας με στόχο την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης και των fake news που αφορούν την επιδημία – που πλέον έχει αναβαθμιστεί επίσημα σε πανδημία.

«Συμβουλές» υγείας

   Τέτοιου είδους fake news εντοπίζονται με τρεις μορφές: ψευδείς θεωρίες περί της προέλευσης του ιού, ψεύτικες φαρμακευτικές πατέντες και παραπλανητικές ώς επικίνδυνες προτάσεις πρόληψης και θεραπείας.

Μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook και το Whatsapp ή το WeChat (το επικρατέστερο μέσο κοινωνικής δικτύωσης στην Κίνα), βρίθουν το τελευταίο διάστημα από συμβουλές υγείας όπως η κατανάλωση νερού κάθε 15 λεπτά αλλά και ζεστών αφεψημάτων που σκοτώνουν τον ιό λόγω θερμοκρασίας, ενώ η φήμη πως το σκόρδο για πολλούς είναι το «φυσικό όπλο» κατά του νέου ιού οδήγησε τον ΠΟΥ να ανακοινώσει πως δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι μπορεί να προστατεύσει τους ανθρώπους.

   Αλλοι «ιντερνετικοί γιατροί» προτείνουν άλλα μαντζούνια, όπως την κατανάλωση βιταμινών και την αποφυγή καυτερών φαγητών, ενώ υπάρχουν αναρτήσεις που προτείνουν τη χρήση χλωρίνης, την κάνναβη αλλά και το... σεσουάρ μαλλιών. Ενθερμοι είναι και οι υποστηρικτές της χρήσης του «πόσιμου ασημιού» που «σκοτώνει» κάποια στελέχη του κορονoϊού μέσα σε λιγότερο από μία μέρα!

Μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για (επίδοξους) προπαγανδιστές

Του δρα Σταμάτη Πουλακιδάκου*

   Οι «κρίσεις» αποτελούν, κατά τον Μποντριγιάρ, «υπερβάσεις της πραγματικότητας», δηλαδή γεγονότα τόσο «ωμά» που καμία αφήγηση δεν μπορεί να μας κάνει να τα κατανοήσουμε στην ολότητά τους, να γεφυρώσει την πραγματικότητα με την κατανόηση. Το «σοκ» και η έντονη συναισθηματική φόρτιση που μπορεί να προκληθεί εξαιτίας αυτού του χάσματος κατανόησης αποτελούν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για (επίδοξους) προπαγανδιστές.

   Υπό αυτήν τη λογική, η υγειονομική «κρίση» που αντιπροσωπεύει ο κορονοϊός, δεδομένου ότι επηρεάζει πολλαπλά τις κοινωνίες στις οποίες εκδηλώνεται, συνιστά ταυτόχρονα κοινωνική κρίση (μεταβάλλει το πλαίσιο της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης – αποστάσεις, μη χειραψίες κ.λπ.), οικονομική κρίση (επιβραδύνει τις οικονομικές διεργασίες, μεταβάλλει προσωρινά τουλάχιστον εργασιακές ρουτίνες) και πολιτική/επικοινωνιακή κρίση (καθώς οι πολιτικοί καλούνται μέσω ανακοινώσεων και μέτρων να διαχειριστούν έμπρακτα και επικοινωνιακά τις πολύπλευρες επιπτώσεις τής –κατά τον ΠΟΥ– πανδημίας).

   Εστιάζοντας στον πολιτικό λόγο, διαπιστώνουμε περιπτώσεις όπου η «ανάγνωση» του κορονοϊού αποκτά μεταξύ άλλων ιδεολογικό πρόσημο, προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί τη συναισθηματική ένταση της περιόδου και να του αποδώσει «υπερβατικά» ιδεολογικοπολιτικά χαρακτηριστικά, συμβάλλοντας στη διάδοση ανυπόστατων φημών και συνακόλουθα στην άνθηση πολιτικά ιδεολογικοποιημένων θεωριών συνωμοσίας (βλ. άρθρα Financial Times, Πολ Γούλφοβιτς περί «κομμουνιστικού ιού», tweets Ρεπουμπλικανών πολιτικών στις ΗΠΑ αναφορικά με την προέλευση του ιού).

Οι απόπειρες προπαγανδιστικής εκμετάλλευσης του κορονοϊού δεν είναι νέα ιδέα. Ανάλογες καταστάσεις έχουμε ζήσει (και θα ξαναζήσουμε) σε διάφορες καταστάσεις «κρίσης» (φυσικές καταστροφές, πολέμους, τρομοκρατικές ενέργειες κ.λπ.). Το σημαντικό είναι να έχουμε πάντα υπόψη ότι η προπαγάνδα αποτελεί κομμάτι της σύγχρονης (σε κρίση) πραγματικότητας.    Δεν είναι όμως μόνο η πραγματικότητα που ωφελεί την εκδήλωση της προπαγάνδας, αλλά και η προπαγάνδα είναι αυτή που δύναται να διαμορφώσει την πραγματικότητα που μας περιβάλλει.

*Καθηγητής στο ΕΔΙΠ, Εργαστήριο Κοινωνικής Ερευνας στα ΜΜΕ, ΕΚΠΑ

Τα fake news συμφέρουν

Του Γιώργου Πλειού*

   Οι συνθήκες κρίσης, ιδιαίτερα αν συνδυάζονται με έλλειψη ή απόκρυψη γνώσης, είναι για τα fake news ό,τι η βροχή για τα μανιτάρια. Το είδαμε στα γεγονότα του Εβρου – από όπου τα Μέσα απέστρεψαν προσωρινά την προσοχή τους. Το βλέπουμε στην προέλαση του κορονοϊού – όπου την επικεντρώνουν επί του παρόντος.

  Είδαμε πολλά fake news, ίσως δούμε κι άλλα όσο κορυφώνεται αυτή η κρίση: φτιάχτηκε σε εργαστήρια, είναι ηπιότερος της κοινής γρίπης, είναι ο φονικότερος ιός, η μετάληψη και ο συνωστισμός σε ναούς δεν συμβάλλουν στην εξάπλωσή του, θεραπεύεται με αγιασμό, η πίστη είναι κακός αγωγός του κορονοϊού κ.ά. αποτελούν μερικά μόνο από τα fake news που θα έχουν ειπωθεί μέχρι να τελειώσει αυτή η κρίση.

   Οπως όλα τα fake news αποτελούν προβολή προκαταλήψεων. Εν προκειμένω για τον ρόλο των «μεγάλων δυνάμεων», τον κινεζικό πολιτισμό, τη δύναμη του θεού, την «ανοσία της φυλής», τις υπερβολές των επιστημόνων κ.ά. Και φυσικά συμφέρουν.

   Ο τρόμος πουλάει φύλλα, η ψυχραιμία όχι. Αποτελεί μέσο επιβολής κατάστασης εξαίρεσης και λήψης αποφάσεων που άλλως θα ήταν αδύνατες, επίτευξης της επιδιωκόμενης εθνικής ενότητας, όχημα διάσωσης μεταφυσικών ελπίδων, για business as usual κ.ά. Η ποιότητα των fake news είναι ενδεικτικό της ποιότητας της επικρατούσας νοοτροπίας σε μια χώρα και όσων συνέβαλαν σε αυτό. Κάτι τελευταίο: συμβάλλει τα μέγιστα η απουσία της προσήκουσας ενημέρωσης σε συνθήκες κρίσης. Εν μέρει λόγω υπολειπόμενης προετοιμασίας, εν μέρει λόγω πλεονάζουσας ιδεοληψίας.

*Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ και διδάσκων στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών