Ολοκαύτωμα: η κληρονομιά της ναζιστικής βιοπολιτικής

Σπύρος Μανουσέλης 

 

Ποιος θα μπορούσε να προβλέψει ότι στην καρδιά της Ευρώπης του Μεσοπολέμου, παρά τον Διαφωτισμό και τον πολύ αναπτυγμένο ανθρωπιστικό και επιστημονικό πολιτισμό της, θα κυριαρχούσαν οι
ρατσιστικές θεωρίες περί «αρίας φυλής», που θα οδηγούσαν στην «τελική λύση» της εξόντωσης εκατομμυρίων Ευρωπαίων; Κι όμως, αυτό ακριβώς συνέβη με το Ολοκαύτωμα: μια πρωτοφανής μαζική θανατοπολιτική που δεν αφορούσε εδαφικές ή πολεμικές διεκδικήσεις, αλλά στόχος της ήταν η επιλεκτική γενοκτονία των «υπανθρώπων» στο όνομα της φυλετικής καθαρότητας.
Με αφορμή την Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, που γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 27 Ιανουαρίου, θα εξετάσουμε τις προϋποθέσεις για τη μετατροπή της βιοπολιτικής σε μαζική θανατοπολιτική και της ορθολογικής τεχνοεπιστήμης σε φονικό εργαλείο στα χέρια της ναζιστικής εξουσίας.
Η εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτελεί το πιο απτό -αλλά κάθε άλλο παρά μοναδικό- παράδειγμα του πόσο εύκολα μπορεί η ορθολογική σκέψη να διαβρωθεί από μια ολοκληρωτική ιδεολογία, ικανή να μετατρέπει τη συνήθως επωφελή για τους ανθρώπους τεχνοεπιστήμη σε ανθρωποκτόνο τεχνολογία.
Tις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, οι ιδέες και οι πρακτικές της ευγονικής γνώρισαν εντυπωσιακή διάδοση σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, κυρίως στις ΗΠΑ, τη Γερμανία, ενώ ακολουθούν η Ελβετία, η Σουηδία, η Νορβηγία. Οι πολίτες αυτών των χωρών ήταν έτοιμοι, αν όχι πρόθυμοι, να συναινέσουν σε κάθε ευγονική πρακτική ενίσχυσης των πιο επιθυμητών (βλέπε ταξικών και φυλετικών) «κληρονομικών» χαρακτηριστικών: είτε μέσω της αναπαραγωγής των πιο «προικισμένων» ατόμων (θετική ευγονική) είτε μέσω της στείρωσης ή της εξάλειψης των ανεπιθύμητων ατόμων και των φυλετικά κατώτερων πληθυσμών (αρνητική ευγονική).
Πρώτοι οι Αμερικανοί θα νομοθετήσουν και θα εφαρμόσουν μαζικά μια πολιτική αμιγώς αρνητικής ευγονικής. Ετσι, επηρεασμένες από τις εξαιρετικά δημοφιλείς αλλά εσφαλμένες, όπως αποδείχτηκε κατόπιν εορτής, γενεαλογικές μελέτες του Αμερικανού γενετιστή Τσαρλς Ντάβενπορτ (C. Davenport), τριάντα Πολιτείες των ΗΠΑ εφάρμοζαν επί δεκαετίες νόμους που επέβαλλαν τη στείρωση των «ανεπαρκών» γενετικά και κοινωνικά ατόμων. Μέχρι το 1941 πάνω από 60 χιλιάδες Αμερικανοί στειρώθηκαν.
Επιπλέον, μια σειρά από απλοϊκές συγκριτικές έρευνες σχετικά με την κληρονομικότητα της εγκληματικής συμπεριφοράς και τη νοητική υστέρηση των διαφόρων εθνικών και φυλετικών ομάδων οδήγησαν το 1924 το ανώτατο δικαστήριο των ΗΠΑ και πολλές Πολιτείες να ψηφίσουν νόμους για την αυστηρά ελεγχόμενη μετανάστευση των «κατώτερων γενετικά» προσφύγων που προέρχονταν όχι μόνο, όπως στο παρελθόν, από την Αφρική ή την Ασία, αλλά και από την Ανατολική και Νότια Ευρώπη (π.χ. από την Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία, τα Βαλκάνια και τη Ρωσία).
Διόλου περίεργο, λοιπόν, το ότι αυτή η επιτυχημένη «φιλελεύθερη», «νομιμόφρων» και άρα «δημοκρατική» αμερικανική εκδοχή της ευγονικής πολιτικής θα αποτελέσει το πρότυπο για τις επικείμενες ευγονικές-ρατσιστικές φρικαλεότητες του Τρίτου Ράιχ στη Γερμανία.

Ζωές ανάξιες να... ζουν

Η μεγάλη οικονομική κρίση του 1929 οδήγησε τη Γερμανία στην οριστική κατάρρευση του κράτους πρόνοιας της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Τότε άρχισαν να συζητούν σοβαρά στα ανώτερα κυβερνητικά κλιμάκια τη δυνατότητα εφαρμογής ευγονικών προγραμμάτων, όπως π.χ. τη μαζική στείρωση των κοινωνικά «άχρηστων» ή «επικίνδυνων» πολιτών, καθώς και τη δημιουργία «αποικιών εργασίας» για τους κοινωνικά απροσάρμοστους, μια οικονομικά και κοινωνικά «επωφελή» ιδέα που, λίγα χρόνια μετά, οδήγησε στη δημιουργία των εθνικοσοσιαλιστικών κρεματορίων.
Πράγματι, ο προγενέστερος αμερικανικός συνδυασμός του ρατσισμού με ευγονικές πρακτικές θα βρει την πιο συνεπή αλλά και την πιο ακραία έκφρασή του στη ναζιστική Γερμανία (1933-1945). Εξάλλου, ο ίδιος ο φίρερ με το έργο του θα προβάλει τον εαυτό του ως προασπιστή της «Μεγάλης Ιδέας» της ευγονικής και ως ιππότη που μάχεται για τη σωτηρία της αρίας φυλής.
Ηδη από το 1925, στο βιβλίο του «Mein Kampf» (Ο Αγών μου), ο Χίτλερ γράφει: «Η απαίτηση να απαγορεύεται στους ανεπαρκείς ανθρώπους να διασπείρουν εξίσου ανεπαρκείς απογόνους είναι απαίτηση του πιο καθαρού λόγου και, εφόσον εκτελεστεί συστηματικά, αντιπροσωπεύει την πιο ανθρώπινη πράξη της ανθρωπότητας».
Ετσι, μόλις ο φίρερ ήλθε στην εξουσία, το 1933, εξέδωσε έναν «φιλανθρωπικό» νόμο περί υποχρεωτικής στείρωσης των «ακατάλληλων για αναπαραγωγή ατόμων»: των διανοητικά καθυστερημένων, όσων υπέφεραν από μόνιμες ψυχικές παθήσεις και κληρονομικές ανωμαλίες.
Ακολουθώντας αυτόν τον νόμο, τα επόμενα τρία χρόνια στειρώθηκαν -παρά τη θέλησή τους- 225 χιλιάδες «ασθενείς», ενώ μέχρι το 1939 στειρώθηκαν περισσότεροι από 350 χιλιάδες άνθρωποι.
Σταδιακά και προγραμματισμένα, το «φιλανθρωπικό» έργο των ναζιστών επεκτείνεται σε πιο ακραίες ευγονικές πρακτικές: από την επιβεβλημένη ευθανασία μέχρι τη μαζική δολοφονία στα στρατόπεδα συγκέντρωσης όσων απειλούσαν να μολύνουν τα χαρακτηριστικά της αρίας φυλής. Μεταξύ των θυμάτων αυτού του ευγονικού Ολοκαυτώματος συμπεριλαμβάνονται πάνω από 70 χιλιάδες ψυχικά ασθενείς, 6 εκατομμύρια Εβραίοι και ένας πολύ μεγάλος αλλά άγνωστος αριθμός «εγκληματικών» στοιχείων (Τσιγγάνοι, Σλάβοι και φυσικά κομμουνιστές).

Η ναζιστική «θεραπεία»

Ενα επίμαχο και, δυστυχώς, ιδιαίτερα επίκαιρο ζήτημα αφορά το αν ή πώς νομιμοποιούνται επιστημονικά τέτοιες ακραίες ρατσιστικές πρακτικές. Για τον Χίτλερ και τους ναζιστές η κινητήρια δύναμη όλων των ιστορικών εξελίξεων είναι ο λυσσαλέος αγώνας μεταξύ των ανθρώπινων φυλών για την κυριαρχία και ο πόλεμος δεν είναι παρά η φυσική και ιστορικά αναγκαία έκφραση του προαιώνιου ανταγωνισμού για την επικράτηση της «ανώτερης» -βιολογικά και πνευματικά- φυλής, που φυσικά δεν θα μπορούσε να είναι άλλη από την «αρία φυλή».
Πρόκειται για μια επιστημονικά ανακριβή, μισαλλόδοξη και σκοπίμως παραπλανητική εικόνα της ανθρώπινης ιστορίας, που βρίθει από λογικά-εννοιολογικά άλματα και αντιφάσεις: όχι μόνο δεν προσδιορίζονται επιστημονικά τα διαχρονικά κριτήρια της «φυλετικής ανωτερότητας», αλλά και συγχέει τη «φυλή», τον «λαό» με το «έθνος». Ομως, όλα αυτά θεωρούνται ασήμαντες λεπτομέρειες από τον φίρερ, που με θράσος ομολογεί: «Η προπαγάνδα δεν οφείλει να είναι αληθής, αλλά αποτελεσματική».
Εν τούτοις, ήταν -και εξακολουθεί να είναι- μοιραίο σφάλμα και απερίγραπτη ιστορική αφέλεια το να υποτιμά κανείς τις επιστημονικοφανείς δοξασίες που δικαιώνουν τέτοιες ρατσιστικές και ανθρωποκτόνες πρακτικές. Πράγματι, στις αρχές του εικοστού αιώνα κυριαρχεί ο «κοινωνικός δαρβινισμός», η ψευδοεπιστημονική ιδεολογία που υποστηρίζει την εσφαλμένη ιδέα της «επιβίωσης του πιο ισχυρού».
Μολονότι ο κοινωνικός δαρβινισμός καμία σχέση δεν έχει με τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης, ως απλοϊκή και εύπεπτη «εξήγηση» της ανθρώπινης εξέλιξης θα αποτελέσει το ιδεολογικό υπόβαθρο για την ανάπτυξη των πιο απάνθρωπων ναζιστικών πρακτικών.
Για παράδειγμα, στη Γερμανία ο ανθρωπολόγος Eugene Fischer, ως διευθυντής του Ανθρωπολογικού Ινστιτούτου του Βερολίνου, θα γίνει ο μεγάλος προπαγανδιστής της «καθαρότητας του αίματος» της γερμανικής φυλής και το 1935 θα κωδικοποιήσει τις ψευδοεπιστημονικές ιδέες του περί ανωτερότητας της αρίας φυλής στους ρατσιστικούς Νόμους της Νυρεμβέργης που απαγόρευαν την επιμιξία και τον γάμο των Γερμανών με τους Εβραίους ή άλλες «κατώτερες» φυλές.
Οι μετέπειτα ναζιστικές πρακτικές υποχρεωτικής ευθανασίας και στείρωσης των «βιολογικά ακατάλληλων» στηρίχθηκαν στις ψευδοεπιστημονικές ιδέες που είχαν διατυπώσει, ήδη από το 1920, οι Alfred Hoche και Karl Binding, ενώ ο Karl Brandt, προσωπικός γιατρός του φίρερ, θα αναλάβει την υλοποίηση του προγράμματος ευθανασίας «Aktion T4»: μεταξύ του 1933 και του 1939 πάνω από 300 χιλιάδες Γερμανοί πολίτες στειρώθηκαν, ενώ περίπου 70 χιλιάδες υποβλήθηκαν σε υποχρεωτική ευθανασία!

Ο «άγγελος του θανάτου»

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα πράγματα εκτραχύνθηκαν μετά την απόφαση της «τελικής λύσης», την εξολόθρευση δηλαδή των 11 εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης. Απόφαση που πάρθηκε τον Ιανουάριο του 1942 και άρχισε να υλοποιείται στους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια που υπήρχαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης-εξόντωσης (Αουσβιτς, Μπιρκενάου, Μαϊντάνεκ, Νταχάου, Τρεμπλίνκα, Μπέλζεκ, Σόμπιμπορ).
Πριν από την εξόντωσή τους, όμως, πολλά από τα θύματα υποβάλλονταν, εκτός από τις απάνθρωπες συνθήκες, και σε διάφορα «επιστημονικά» πειράματα ανήκουστης βίας και διαστροφής.
Ανάμεσα σε αυτές τις τερατώδεις και τερατογενείς επιστημονικές έρευνες ξεχωρίζουν τα περιβόητα για την ωμότητά τους πειράματα του ναζιστή γιατρού Γιόζεφ Μένγκελε (Josef Mengele). Γεννημένος το 1911, πέθανε από καρδιακή προσβολή στη Βραζιλία το 1979, ο Μένγκελε προερχόταν από μια πολύ εύπορη οικογένεια και διέθετε εξαιρετική παιδεία (εκτός από το πτυχίο Ιατρικής είχε και πτυχίο Ανθρωπολογίας). Ηταν ο αρχίατρος του Αουσβιτς και αξιωματικός των SS που έμεινε στην Ιστορία ως ο «άγγελος του θανάτου» (Angel of Death ή Todesengel).
Η αιτία γι’ αυτό το κάθε άλλο παρά τιμητικό ή κολακευτικό προσωνύμιο ήταν τα υπερβολικά διεστραμμένα πειράματά του σε χιλιάδες κρατουμένους. Οι έρευνές του επικεντρώνονταν στη μελέτη διδύμων που τα χρησιμοποιούσε για να διαπιστώσει τις βιολογικές προϋποθέσεις των ιδιαίτερων φυλετικών χαρακτηριστικών, σε πειράματα επίκτητης αλλαγής του χρώματος των ματιών τους, καθώς και σε πειράματα σωματικής επιβίωσης και νοητικής χειραγώγησης σε πολύ ακραίες συνθήκες.
Το περίεργο δεν είναι ότι ο Μένγκελε κατάφερε τελικά να διαφύγει στη Λατινική Αμερική, όπου έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα συνεχίζοντας τα απάνθρωπα πειράματά του πιθανόν για τις ΗΠΑ, αλλά ότι όλες οι προσπάθειες της Μοσάντ για τη σύλληψή του αποδείχτηκαν μάταιες.
Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν (Giorgio Agamben), εβραϊκής καταγωγής Ιταλός στοχαστής και ένας από τους πιο πρωτότυπους σύγχρονους φιλοσόφους, θέλοντας να διαφωτίσει τα αίτια της ναζιστικής εξολοθρευτικής πολιτικής στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, κατέληξε σε μια πολύ ευρύτερη ανθρωπολογική θεώρηση των σύγχρονων βιοπολιτικών πρακτικών, οι οποίες εκμεταλλεύονται τις εκάστοτε βιοτεχνολογικές και βιοϊατρικές προόδους για να μετατρέψουν τη ζωή των ανθρώπων σε... «γυμνή ζωή».
Σύμφωνα με την εμβριθή και ιστορικά τεκμηριωμένη ανάλυση του Αγκάμπεν, η επιλογή της νεωτερικής εξουσίας να ασκείται πλέον μέσω της βιοπολιτικής οδήγησε όχι μόνο στα «αποτρόπαια» εγκλήματα των δύο τελευταίων Παγκόσμιων Πολέμων αλλά, πολύ ευρύτερα και βαθύτερα, στην απανθρωποποίηση της ίδιας της ανθρώπινης ζωής. Σε χαλεπούς καιρούς, όπως η τρέχουσα πλανητική κρίση, υπάρχει ζωτική ανάγκη να σταθούμε απέναντι σε όσους εμπνεόμενοι από τα ολοκαυτώματα του παρελθόντος σχεδιάζουν την απανθρωποποίησή μας.

Το απόλυτο ανάγνωσμα για την επικαιρότητα του Aουσβιτς

Primo Levi
Εάν αυτό είναι ο άνθρωποςΜτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη
εκδ. «ΑΓΡΑ», σελ. 275
Το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», γραμμένο το 1947, θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πρόκειται για μία από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες των καιρών μας σχετικά με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Κείμενο αυτοβιογραφικό που διηγείται τις εμπειρίες, τους φόβους και τις σκέψεις ενός Ιταλοεβραίου αντιστασιακού που ενώ συλλαμβάνεται, τον Δεκέμβριο του 1943, στην Ιταλία καταλήγει εκτοπισμένος στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς, στην είσοδο του οποίου υπάρχει η μεταλλική επιγραφή «Arbeit macht frei», δηλαδή «Η εργασία απελευθερώνει».
Η τραγωδία της απανθρωποποιητικής εμπειρίας που θα βιώσει ο Πρίμο Λέβι στο Αουσβιτς ήταν η μη σύμπτωση γεγονότων και πραγματικότητας, που με την τραγική ειρωνεία συνοψίζεται σε αυτή τη μεταλλική επιγραφή.
Ωστόσο ο στόχος του συγγραφέα δεν είναι η σύνταξη ενός ακόμη δακρύβρεχτου κατηγορητηρίου, αλλά, όπως επισημαίνει στην εισαγωγή του ο Λέβι, «να προσφέρει στοιχεία για μια νηφάλια μελέτη των διαφορετικών όψεων της ανθρώπινης φύσης».
Αυτό που καθιστά συγκλονιστική αυτή την αυτοβιογραφική μαρτυρία είναι το ότι στην αφήγηση αυτών των ανθρώπινων παθών δεν υπάρχει καμία εκδήλωση μίσους, καμία υπερβολή, καμία υποκριτική θεοδικία, αλλά ένας αντικειμενικός και βαθύτατα ηθικός προβληματισμός πάνω στην ανορθολογική ανάγκη των ανθρώπων να δημιουργούν πόνο επιλέγοντας το κακό.
Η ελληνική έκδοση, άριστα μεταφρασμένη και επιμελημένη, περιλαμβάνει παράρτημα με συνέντευξη του συγγραφέα στον Philip Roth, το δοκίμιο του Πρίμο Λέβι «Η μαύρη τρύπα του Αουσβιτς: πολεμική στους Γερμανούς ιστορικούς», ένα κείμενο του Claudio Magris «Επος και μυθιστόρημα στον Πρίμο Λέβι», καθώς και αναλυτική εργοβιογραφία.