Η ψευδοεπιστήμη ως απειλή για τη δημοκρατία της γνώσης

   Σπύρος Μανουσέλης

   Πώς διαμορφώνεται στις μέρες μας και από ποιους η δημόσια εικόνα της επιστήμης; Πόσο επαρκώς ενημερωμένοι είναι οι μη ειδικοί πολίτες για τις πραγματικές δυνατότητες ή για τις απειλές που προκύπτουν από τη βασική

επιστημονική έρευνα και τις τεχνολογικές εφαρμογές της;

  Η απάντηση σε αυτά τα πολύ επίκαιρα ερωτήματα σχετίζεται άμεσα με την ευκολία διάδοσης ψευδοεπιστημονικών ειδήσεων. Ως παράδειγμα διάδοσης στον τόπο μας τέτοιων ψευδοεπιστημονικών πληροφοριών αναφέραμε, στα προηγούμενα άρθρα μας, τις απόψεις που διατυπώνονται δημόσια από επιφανή στελέχη της Ενωσης Ελλήνων Φυσικών (ΕΕΦ).

  Με τη βοήθεια κορυφαίων Ελλήνων ειδικών δείξαμε ότι πρόκειται για προσωπικές δοξασίες που, μολονότι είναι επιστημονικά ανυπόστατες, δημιουργούν μια εντελώς παραπλανητική εικόνα της επιστήμης: μια τέτοια ανακριβής εικόνα είναι αναμενόμενη από επιστημονικά αδαείς, αλλά όχι από φυσικούς επιστήμονες που, επιπλέον, εκπροσωπούν επιστημονικούς συνεταιρισμούς. Αντί, όμως, να υπερασπιστούν με επιστημονικά επιχειρήματα την αξιοπιστία τους, τα άτομα αυτά απειλούν να καταφύγουν στη Δικαιοσύνη: μια εξόφθαλμα αντιεπιστημονική και δόλια πρακτική που μας αποκαλύπτει την ένδεια των επιχειρημάτων τους.

  Mήπως υιοθετούμε μια κοντόφθαλμη και ανελεύθερη στάση όταν ασκούμε σφοδρότατη κριτική στις αντιεπιστημονικές απόψεις του προέδρου και πολλών στελεχών του Διοικητικού Συμβουλίου της σημερινής ΕΕΦ; Η απάντηση είναι ένα κατηγορηματικό όχι! Δεν οφείλουμε εμείς να απολογηθούμε για την ψευδοεπιστημονική προπαγάνδα και τις θεοκρατικές-πνευματοκρατικές «εξηγήσεις» της κοσμικής δημιουργίας και της προέλευσης της ζωής που διατυπώνονται ανερυθρίαστα από τον Ευστράτιο Θεοδοσίου, αστροφυσικό και πρόεδρο της ΕΕΦ.

  Το γεγονός ότι αυτές οι απόψεις διατυπώθηκαν -χωρίς κάποιον στοιχειώδη επιστημονικό αντίλογο- στο πλαίσιο μιας υποτίθεται εκλαϊκευτικής επιστημονικής εκπομπής στη δημόσια τηλεόραση (!) και όχι σε κάποιο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό επιβεβαιώνει επαρκώς τη διάγνωσή μας ότι πρόκειται μόνο για ψευδοεπιστημονική προπαγάνδα και μάλιστα του χειρίστου είδους (επιστημονικοφανής δημιουργισμός). Γεγονός που, με τη σειρά του, γεννά πολλές και εύλογες απορίες σχετικά με το επίπεδο της επιστημονικής ενημέρωσης που υιοθετείται στον τόπο μας από την ΕΡΤ3.

  Διότι βέβαια αν οι απόψεις που προβάλλονται από αυτές τις τηλεοπτικές εκπομπές της δημόσιας τηλεόρασης ήταν όντως ευρέως αποδεκτές από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, τότε θα έπρεπε να απορριφθούν, ως ανεπαρκώς τεκμηριωμένες, σπουδαίες επιστημονικές θεωρίες, όπως π.χ. αυτές του σύγχρονου δαρβινισμού ή της συνθετικής εξελικτικής θεωρίας και να ξαναγραφτούν όλα τα σχετικά πανεπιστημιακά συγγράμματα. Στην πραγματικότητα, χρειάζεται μόνο να αλλάξουμε... τηλεοπτικό κανάλι!

Η γνώση στην εποχή της «μετα-αλήθειας»

Στη μακρά ιστορία της ανθρώπινης γνωστικής περιπέτειας, η αξία της επιστήμης και η ελευθερία της έρευνας απειλήθηκαν συχνά από τις διάφορες θρησκευτικές ή πολιτισμικές προκαταλήψεις και από τις εκάστοτε κυρίαρχες κοινωνικές ή πολιτικές ιδεολογίες. Από τη δίκη του Γαλιλαίου μέχρι τους καταλόγους των απαγορευμένων βιβλίων και το κάψιμο των «μάγων», κατά το παρελθόν, μέχρι τον 20ό αιώνα με τις διώξεις πολλών λαμπρών επιστημόνων -γενετιστών, κβαντικών φυσικών, ειδικών πληροφορικής- στη Σοβιετική Ενωση και τις ρατσιστικές ευγονικές πρακτικές των ναζί, η σχετική αυτονομία και η ελευθερία της επιστημονικής σκέψης υπήρξαν ανέκαθεν το θύμα όλων των ολοκληρωτικών καθεστώτων.

Παρά τα φαινόμενα, στις μέρες μας, οι σκοταδιστικές αντιεπιστημονικές πρακτικές δεν έχουν καθόλου εξαλειφθεί: αρκεί να αναλογιστεί κανείς τις ανορθολογικές-ιδεοληπτικές αντιδράσεις απέναντι στα γενετικά τροποποιημένα φυτά, στη βιοϊατρική έρευνα σε ανθρώπινα έμβρυα ή ενάντια στον εμβολιασμό. Κανείς δεν μπορεί, στο όνομα της επιστημονικής γνώσης, να αμφισβητεί ατιμωρητί τις κυρίαρχες θρησκευτικές ή πολιτιστικές ιδεοληψίες: κι αν, κατά το παρελθόν, ρίσκαρε τη ζωή του, στα σημερινά θεοκρατικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα καταδικάζεται σε κοινωνική απομόνωση ή με εγκλεισμό στη φυλακή.

Στις μέρες μας, όμως, εμφανίζεται μια πολύ πιο σοβαρή και ύπουλη απειλή για την ελευθερία της επιστημονικής σκέψης και έρευνας: η ταχύτατη διάδοση στις δυτικές κοινωνίες της ψευδοεπιστήμης. Αν, κατά το παρελθόν, η ψευδοεπιστήμη υπήρξε ένα από τα βασικά εργαλεία κυριαρχίας των πιο σκοταδιστικών θεοκρατικών-πολιτικών συστημάτων, στις σύγχρονες υπερτεχνολογικές κοινωνίες μας ανθεί και πολλαπλασιάζεται ανεξέλεγκτα χάρη στα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Χάρη στον νέο παγκόσμιο επικοινωνιακό ιστό, το Διαδίκτυο, οι ψευδοεπιστημονικές ειδήσεις μπορούν να κυκλοφορούν και να πολλαπλασιάζονται ελεύθερα, δημιουργώντας αυθόρμητα διαδικτυακές κοινότητες χρηστών που, μολονότι στερούνται ειδικών γνώσεων και αυστηρών κριτηρίων αξιολογήσεις, μπορούν να μοιράζονται από κοινού λίγες επιστημονικά έγκυρες και πολλές παραεπιστημονικές πληροφορίες.

Πώς, όμως, οι διακινητές ψευδοεπιστημονικών ειδήσεων στα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και επικοινωνίας καταφέρνουν να παραπλανούν τους αποδέκτες των παραεπιστημονικών πληροφοριών; Επειδή οι τελευταίοι έχουν την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να κρίνουν από μόνοι τους και άρα να επιλέγουν ελεύθερα τις πληροφορίες που «ανακαλύπτουν», ενώ, βέβαια, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: επιλέγουν και αποδέχονται κυρίως τις πληροφορίες που ενισχύουν τις ιδεολογικές προκαταλήψεις τους, σύμφωνα δηλαδή με τα κοινωνικά-πολιτισμικά προκατασκευασμένα νοητικά πρότυπά τους. Κι όταν η επιστημονικά τεκμηριωμένη πραγματικότητα διαψεύδει τις ψευδοεπιστημονικές πεποιθήσεις τους τόσο το χειρότερο για την... πραγματικότητα.

Αμβλύνοντας τις επιστημονικές ανισότητες

Η ταχύτατη ανάπτυξη και εντυπωσιακή παραγωγή νέας επιστημονικής γνώσης και των εφαρμογών της (τεχνολογία) δημιουργεί ένα βαθύτατο κοινωνικό χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που γνωρίζουν και αυτούς που αγνοούν τις επιστημονικές εξελίξεις. Αυτή η διάκριση ανάμεσα στους λίγους «μυημένους» και τους πολλούς «αμύητους» δημιουργεί νέες κοινωνικές ανισότητες που συντηρούνται και ανατροφοδοτούνται από έναν ιδιότυπο «επιστημονικό σκοταδισμό».

Η «μετάφραση» λοιπόν του επιστημονικού ιδιωματικού λόγου στην καθημερινή γλώσσα αποτελεί την αναγκαία και ικανή συνθήκη όχι μόνο για τη διάδοση αλλά και για την κριτική αποτίμηση των εφαρμογών της επιστημονικής έρευνας από το, εξ ορισμού, μη ειδικό κοινό. Πράγματι, η ευρύτερη δυνατή διάδοση των κατακτήσεων, των δυνατοτήτων και των εφαρμογών της επιστημονικής γνώσης αποτελεί ζωτική ανάγκη κάθε σύγχρονης κοινωνίας που προσδιορίζεται, αυτάρεσκα, ως «επιστημονική-τεχνολογική».

Ομως, η ζωτική κοινωνική ανάγκη για επιστημονική ενημέρωση σκοντάφτει σε δύο φαινομενικά ανυπέρβλητα εμπόδια: στην εγγενή αδιαφάνεια και άρα στη δυσκολία κατανόησης των επιστημονικών εννοιών και μεθόδων από το μη ειδικό κοινό, κυρίως όμως στις ατυχείς ή και εσκεμμένα παραπλανητικές εκλαϊκευτικές στρατηγικές που πολύ συχνά υιοθετούνται από τους επίδοξους εκλαϊκευτές (επιστήμονες ή ειδικούς δημοσιογράφους).

Κατά τη γνώμη μας, το πραγματικό πρόβλημα και το βασικό εμπόδιο στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης στο ευρύ κοινό είναι η ίδια η ιδέα της «εκλαΐκευσης». Με άλλα λόγια, η «αφ’ υψηλού» και επιλεκτική μεταφορά των πιο εντυπωσιακών επιτευγμάτων της επιστημονικής περιπέτειας από τους λίγους (που γνωρίζουν) στους πολλούς (που αγνοούν)! Πρόκειται αναμφίβολα για μια ελιτίστικη προσέγγιση η οποία, αφ’ ενός, υποτιμά την ίδια την πράξη -αλλά και την αξία!- της επιστημονικής ενημέρωσης και, αφ’ ετέρου, αδικεί καταφανώς τις γνωσιακές ικανότητες των φιλομαθών αλλά μη ειδικών πολιτών.

Αντίθετα, ό,τι διαφοροποιεί την «εκλαΐκευση» των επιστημονικών πληροφοριών και ειδήσεων από τη «διάδοση» του επιστημονικού τρόπου σκέψης και πολιτισμού δεν είναι μόνο το τι επιλέγουμε να γνωστοποιήσουμε, αλλά και το πώς το παρουσιάζουμε στην κοινωνία. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, χρειάζεται να υπερβούμε τα επικοινωνιακά αδιέξοδα του παρελθόντος και, μειώνοντας το υπαρκτό αλλά όχι αναπόφευκτο χάσμα ανάμεσα στην Επιστήμη και την Κοινωνία, να αντιμετωπίσουμε τον καινοφανή γνωστικό σκοταδισμό που δημιουργεί η διάδοση της ψευδοεπιστήμης.

Δύο βιβλία για την κατασκευή της... fake science

Σε αυτό το συναρπαστικό βιβλίο ο ιστορικός Ronald H. Fritze εξερευνά και ερμηνεύει λεπτομερειακά το ζοφερό πνευματικό κλίμα της «επινοημένης γνώσης» που, στις μέρες μας, τείνει να κυριαρχήσει σχεδόν παντού στη μετανεωτερική εποχή μας. Αποκαλύπτοντας το ψευδοεπιστημονικό υπόστρωμα και τις ιστορικές διαστρεβλώσεις που βρίσκονται πίσω από τις χαμένες ηπείρους, τους αρχαίους υπερπολιτισμούς και τις συνωμοτικές συγκαλύψεις, διακρίνοντας μεθοδικά τα αποδεδειγμένα γεγονότα από τις τεκμηριωμένες εικοτολογίες, και αυτές από τα καθαρά αποκυήματα της φαντασίας.

Στις σελίδες αυτού του ιδιαίτερα αποκαλυπτικού βιβλίου ο αναγνώστης θα ανακαλύψει αν πράγματι ήταν ένας κινέζικος στόλος που ανακάλυψε το 1421 την Αμερική. Ή αν κατά τα προϊστορικά χρόνια προσεδαφίστηκαν στον πλανήτη μας εξωγήινοι και μας δίδαξαν την κατασκευή πυραμίδων ή αν είναι αλήθεια ότι οι Δέκα Χαμένες Φυλές του Ισραήλ εγκαταστάθηκαν στην Αγγλία και τις ΗΠΑ. Αυτοί και πολλοί άλλοι αμφίβολης ιστορικής αξίας ισχυρισμοί -κάποιοι εντελώς παράδοξοι, οι περισσότεροι απλώς αλλόκοτοι- αποτελούν το αντικείμενο πραγμάτευσης αυτού του απολαυστικού βιβλίου.


 Ο συγγραφέας διερευνά επίσης τα αναθεωρητικά ιστορικά θεμέλια συστημάτων πίστης και λατρείας, όπως είναι το Εθνος του Ισλάμ και η θεοσοφία. Και όπως μας αποκαλύπτει με πλήθος ιστορικών παραδειγμάτων σε αυτό το βιβλίο, οι παντοειδείς φορείς της ψευδούς γνώσης, προκειμένου να στηρίξουν τις θέσεις τους, προτιμούν να αξιοποιούν και να εκμεταλλεύονται πολύ περισσότερο το άτυπο τεκμηριωτικό υλικό παρά να πείθουν ότι έχουν λάβει υπόψη όλη τη διαθέσιμη επαληθεύσιμη έρευνα.

Αντλώντας από εξαίρετες επιστημονικές μελέτες, ο Fritze καταδεικνύει πως -αντί της στέρεης ιστορικής τεκμηρίωσης- ό,τι έχει φανεί ανθεκτικότερο και έχει τύχει της γενικής αποδοχής είναι οι πιο παράδοξες και συγκεχυμένες ιδέες: από τον μύθο της Ατλαντίδος του Πλάτωνα μέχρι αυτόν των ουαλόφωνων ιθαγενών της Αμερικής. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των ψευδοεπιστημονικών αφηγημάτων είναι το ότι συνδυάζουν αυθαίρετα δεδομένα από ποικίλες και ετερογενείς μεταξύ τους γνωστικές πήγες, ώστε να δημιουργείται ένα συνεκτικό αληθοφανές αφήγημα.

Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι το βιβλίο «Επινοημένη γνώση» είναι μια θαυμάσια ανθολογία από ψευδοεπιστημονικές και ψευδοϊστορικές ιδέες, από πολλά αλλόκοτα και ιδιαίτερα διασκεδαστικά παραδείγματα μυθευμάτων, τεχνητών χρονολογήσεων και ευφάνταστων υποκατάστατων των πραγματικών και ελέγξιμων ανθρώπινων γνώσεων.

---

Γιατί ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός ανθρώπων πιστεύει ακράδαντα στην επιρροή των πλανητών στην καθημερινή τους ζωή, στην τηλεπάθεια, στους μάγους, στις προηγούμενες ζωές, στις απαγωγές από εξωγήινους και στα φαντάσματα; Πώς είναι δυνατόν στο πλαίσιο του επιστημονικού πολιτισμού μας να ανθούν και να τυγχάνουν ευρύτατης αποδοχής οι ατεκμηρίωτες απόψεις του λεγόμενου «επιστημονικού δημιουργισμού», αλλά και οι ανιστόρητες θεωρίες ότι το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα δεν συνέβη ποτέ, αλλά πρόκειται για συνωμοσία;

Γιατί σε μια εποχή που είναι, υποτίθεται, επιστημονικά φωτισμένη οι περισσότεροι από εμάς βρίσκονται σε μεγάλη και ιδιαίτερα επιβλαβή διανοητική σύγχυση παρά ποτέ; Σε αυτό το αποκαλυπτικό βιβλίο ο ιστορικός της επιστήμης Μάικλ Σέρμερ διερευνά λεπτομερώς τα γνωστικά ατοπήματα, τα υπόρρητα ψυχολογικά κίνητρα και τους ιστορικούς-πολιτισμικούς λόγους που μας κάνουν να πιστεύουμε σε αλλόκοσμα πράγματα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κεφάλαια όπου αποκαλύπτονται οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν από τις άνομες -αλλά πολύ συχνές- διασυνδέσεις της επιστημονικής γνώσης με τις πολιτικές ιδεολογίες ή με τις θρησκευτικές προκαταλήψεις. Αυτό, για παράδειγμα, συμβαίνει με τις ψευδοεπιστημονικές απόψεις των δημιουργιστών, οι οποίοι είτε εσκεμμένα είτε από άγνοια παρανοούν τις διαμάχες εντός της εξελικτικής επιστήμης για να στηρίξουν επιστημονικά τις υπερφυσικές «εξηγήσεις» τους. Ομως, «η επιστήμη της δημιουργίας είναι στην πραγματικότητα θρησκεία της δημιουργίας», όπως γράφει στη σελ. 166.

Με περιπαικτική και έντονα διαφωτιστική διάθεση, ο συγγραφέας μάς προσφέρει τα πολύτιμα ορθολογικά και γνωστικά εργαλεία έτσι ώστε όχι απλώς να μπορούμε να διακρίνουμε τις απάτες των ψευδοεπιστημονικών απόψεων, αλλά και να είμαστε σε θέση να τις αντικρούσουμε. Τα επιχειρήματα που εκθέτει αποτελούν, εν τέλει, έναν πανηγυρικό υπέρ της επιστημονικής κριτικής σκέψης και για τη χαρά που μπορεί να αντλήσει ο σκεπτικιστής διερευνώντας τα πιο αινιγματικά φαινόμενα του κόσμου - ακόμα κι όταν τα περισσότερα ερωτήματα που θέτει παραμένουν αναπάντητα.

Οπως πολύ εύστοχα επισημαίνει στον πρόλογο που έγραψε γι’ αυτό το βιβλίο ο διάσημος παλαιοντολόγος και συγγραφέας Στέφαν Γκουλντ: «Ο σκεπτικισμός αποτελεί το εργαλείο της λογικής απέναντι στον οργανωμένο ανορθολογισμό και ως εκ τούτου ένα από τα κλειδιά για την ανθρώπινη και τη συλλογική αξιοπρέπεια».