Live η ψυχορραγία ανθρώπων και συστημάτων

ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ «ΕΦ.ΣΥΝ.»           AP Photo/Francisco Seco

Ντίνα Δασκαλοπούλου, Αφροδίτη Τζιαντζή

       «Η ανθρωπότητα είναι τυχερή με τον κορονοϊό, διότι με χαμηλή σχετικά θνησιμότητα μας προειδοποίησε για το τι μας περιμένει και τι πρέπει να κάνουμε για να το αντιμετωπίσουμε. Η άγνοια δεν συγχωρείται πλέον, η εποχή της αθωότητας πέρασε και είμαστε όλοι υπεύθυνοι»

     Γιώργος Αλεξιάς, καθηγητής του Τμήματος Ψυχολογίας και διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου

   Η υποχρηματοδότηση, η υποστελέχωση, η απουσία υλικοτεχνικών υποδομών, η χρόνια περιφρόνηση απέναντι στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό ανέκαθεν ταλάνιζαν το δημόσιο σύστημα υγείας. Σήμερα, εν μέσω πανδημίας, η συζήτηση είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Οι Μονάδες Εντατικής Θεραπείας ή, σωστότερα, η έλλειψή τους, βρίσκονται στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου όχι μόνο στην Ελλάδα.

   Ο Γιώργος Αλεξιάς είναι καθηγητής του Τμήματος Ψυχολογίας και διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Με γνωστικό αντικείμενό του την Κοινωνιολογία της Υγείας και του Σώματος, το 1998 εκπονεί τη διατριβή του με τίτλο «Κοινωνιολογική Ανάλυση του Φαινομένου της Ιατρικής Εξουσίας: Η περίπτωση των Μονάδων Εντατικής Θεραπείας, 1994-1997» μέσα από την οποία επιχείρησε να αναλύσει την οργάνωση, τη δομή και τη λειτουργία των ΜΕΘ στο σύγχρονο δυτικό νοσοκομειακό σύστημα.

   «Η πανδημία φέρνει στην επιφάνεια με ωμό τρόπο τη μονιμότητα και νομοτέλεια του θανάτου», θα μας πει ο Αλεξιάς. «Οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες στο πλαίσιο της κυριαρχίας μιας κουλτούρας ναρκισσισμού, κατανάλωσης και ευκολίας αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν τον θάνατο, χαρακτηρίζοντας ακόμα και επιβλαβή τη θέασή του από μικρά παιδιά.   Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως όταν πεθαίνει κάποιος, τα γραφεία τελετών προσπαθούν να τον παρουσιάσουν με τα βασικά χαρακτηριστικά που είχε όταν ήταν εν ζωή ώστε να μην προκαλεί τρόμο.

Στα σκαμπό ενός μπαρ του Νιου Τσέρσει κάθονται λούτρινα...

AP Photo/Seth Wenig

   Σήμερα ο θάνατος, φανερά μεγαλοποιημένος μέσω των τηλεοπτικών εικόνων αλλά και σαν ατομική για τους περισσότερους συνειδητοποίηση, έρχεται πολύ κοντά μας, λόγω της νέας συνθήκης της πανδημίας. Συγκλονιστικές εικόνες μας κατακλύζουν και για πρώτη φορά βλέπουμε ανθρώπους να ψυχορραγούν “σε απευθείας σύνδεση”. Αυτή είναι μια αξιοσημείωτη διαφορά, που δεν ξέρουμε τι είδους αποτελέσματα θα παράξει σε κοινωνικό επίπεδο.   Μεγαλύτερη συνειδητοποίηση της ανθρώπινης φθαρτότητας ή μεγαλύτερη αποχαύνωση μέσω της τηλεοπτικής μας εξοικείωσης με τις εικόνες θανάτου και όχι με το γεγονός αυτό καθαυτό;»

Απλησίαστες ΜΕΘ

   Αντλώντας έμπνευση από το βιβλίο «Δοκίμια για το Θάνατο στη Δύση» του Φιλίπ Αριές, ο Αλεξιάς ερεύνησε ειδικά τις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας. «Προσπάθησα να καταλάβω μέσα από την έρευνά μου πώς οι γιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό συμπεριφέρονται στο σώμα (που συνήθως βρίσκεται σε κώμα), αν υπάρχει ο σεβασμός που επιφυλάσσουν συνήθως οι δυτικές κοινωνίες απέναντι στο σώμα, πώς αντιλαμβάνονται οι υγειονομικοί τον θάνατο και πώς η ίδια η κοινωνία. Αυτά αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στον χώρο των ΜΕΘ όπου σκοπός είναι η διατήρηση στη ζωή».

   Ο ερευνητής έκανε συμμετοχική παρατήρηση στις ΜΕΘ για ένα διάστημα τεσσάρων μηνών. «Οταν τελείωνα τη διατριβή στα τέλη της δεκαετίας του ’90 υπήρχε ήδη πρόβλημα με ελλείψεις. Οι ΜΕΘ, γενικά, έχουν υψηλό καθημερινό κόστος συντήρησης και πάντα ήμασταν πίσω ως χώρα όσον αφορά τις ελλείψεις στην Εντατική, γιατί αν και γίνονταν προσπάθειες, δεν πραγματοποιούνταν προσλήψεις προσωπικού. Το ίδιο συμβαίνει και τώρα και δυστυχώς σε αυτές τις συνθήκες υποστελέχωσης μας βρήκε η πανδημία».

   Αν και σε άλλες ασθένειες, όπως το AIDS, υπήρξε δημόσιο ενδιαφέρον σε παγκόσμιο επίπεδο, ο κορονοϊός είναι σίγουρα το θέμα που απασχολεί με πρωτοφανή ένταση. Τα συστήματα υγείας είναι στο επίκεντρο της δημοσιογραφικής κάλυψης, η οποία ωστόσο συνήθως εστιάζει λιγότερο στις πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές που τα διαμόρφωσαν τις προηγούμενες δεκαετίες και περισσότερο σε αυτό που οι δημοσιογράφοι αποκαλούν «ανθρώπινες ιστορίες». Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσονται οι «ιστορίες από τις ΜΕΘ», με τους «ήρωες γιατρούς» και τα φρικτά ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζουν. Ωστόσο, αυτός ο λόγος συχνά αποσιωπά το γεγονός ότι ανέκαθεν, ακριβώς επειδή οι κλίνες είναι ελάχιστες, οι γιατροί βρίσκονταν αντιμέτωποι με τέτοιες δραματικές επιλογές, όπως εξηγεί ο Αλεξιάς.

Μύθοι και πραγματικότητες

     «Δεν πρέπει να λησμονούμε τις πολιτικές επιλογές και τους νόμους της αγοράς, οι οποίοι αποθέωσαν τα κέρδη και έβαλαν στην άκρη τον άνθρωπο. Η υγεία και οι ΜΕΘ θεωρήθηκαν ακριβό σπορ και στο πλαίσιο της κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού ο τομέας της υγείας γνώρισε πρωτόγνωρες περικοπές.  Αναπτύχθηκε ο ιδιωτικός τομέας και προτάθηκε ως το “σωστό” μοντέλο για την αποτελεσματικότητα της δημόσιας υγείας. Η πανδημία όμως ανέδειξε τα κενά και τη μονομέρεια αυτής της αγοραίας λογικής.

   »Το θετικό που μπορεί να προκύψει από αυτήν την πανδημία είναι ο επανασχεδιασμός και η υποστήριξη του δημόσιου συστήματος υγείας πάνω στις βάσεις του ανθρωπισμού και του σεβασμού του συνανθρώπου, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, εκπαιδευτικού επιπέδου, χρώματος, γλώσσας, φυλής κ.λπ.

AP Photo/Alessandra Tarantino

   Το θετικό της πανδημίας είναι ότι μας βοήθησε να συνειδητοποιήσουμε ότι πάνω από όλα είμαστε άνθρωποι, οπότε φθαρτοί όλοι μας, και έχουμε την ίδια μοίρα απέναντι στη φύση και τις προκλήσεις της. Μόνο επενδύοντας στη δημόσια υγεία και βάζοντας στην άκρη την προσπάθεια να βγάλουμε οικονομικό κέρδος από αυτήν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις νέες πανδημίες, που με βεβαιότητα θα έρθουν. Προσωπική μου άποψη είναι ότι η ανθρωπότητα είναι τυχερή με τον κορονοϊό, διότι με χαμηλή σχετικά θνησιμότητα μας προειδοποίησε για το τι μας περιμένει και τι πρέπει να κάνουμε για να το αντιμετωπίσουμε. Η άγνοια δεν συγχωρείται πλέον, η εποχή της αθωότητας πέρασε και είμαστε όλοι υπεύθυνοι».

Για ποια πράγματα αξίζει πραγματικά να αναρωτηθούμε;

     «Ο κίνδυνος είναι οι απαντήσεις να είναι μονοσήμαντες, ατομικές και από απόσταση, πόσο μάλλον όταν μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες σε φυλακές, γηροκομεία και κέντρα κράτησης μεταναστών αφήνονται αβοήθητες»

Λυκούργος Καρατζαφέρης, ψυχίατρος, μέλος της πρωτοβουλίας «Ψ» και του Δικτύου «Hearing Voices» Aθήνας

   Εχοντας ξεπεράσει τον ένα μήνα καραντίνα, τα σπασμένα νεύρα και οι ξεχειλωμένες περιφέρειες είναι τα πρώτα σημάδια του «οικόσιτου/διασυνδεδεμένου υποκειμένου» (όπως αποκάλεσε εύστοχα ένας σύγχρονος θεωρητικός τον έγκλειστο του κορονοϊού), μαζί με τη χλομή επιδερμίδα και τους μαύρους κύκλους από την κλεισούρα και το ξενύχτι μπροστά στις οθόνες.

   Πλέον οι πενταψήφιοι αριθμοί ψυχοκοινωνικής στήριξης για τον κορονοϊό, όπως μας αναγγέλλονται στα ημερήσια τηλεδιαγγέλματα, κρίνονται εξίσου πολύτιμοι με τις γραμμές ιατρικής βοήθειας. Ψυχολόγοι και ψυχίατροι, πανεπιστημιακές ομάδες και ΜΚΟ, εκλαϊκευτικά φυλλάδια και συμβουλές αυτοβοήθειας προσπαθούν να μας εμψυχώσουν μέσω τηλεφώνου ή διαδικτύου.

   Πόσο εφικτό είναι; «Tο πρόβλημα δεν είναι αν οι προτεινόμενες ψυχολογικές παρεμβάσεις είναι καθεαυτές σωστές. Καμία από τις προτεινόμενες παρεμβάσεις δεν είναι κενή νοήματος. Για παράδειγμα, το να διεκδικήσουμε τη συγκρότησή μας και να δημιουργήσουμε, στο μέτρο του δυνατού, περιβάλλοντα με σταθερή δομή, να έχουμε ένα σταθερό πρόγραμμα με επικοινωνία και αλληλοσύνδεση, διατηρώντας μια αυξημένη ενημερότητα και κυριότητα πάνω στο σώμα μας με άσκηση, μπορεί να είναι ευεργετικό.

   Ο κίνδυνος όμως είναι οι απαντήσεις αυτές να είναι μονοσήμαντες, ατομικές και από απόσταση, πόσο μάλλον όταν μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες σε φυλακές, γηροκομεία και κέντρα κράτησης μεταναστών αφήνονται αβοήθητες», μας απαντά ο ψυχίατρος Λυκούργος Καρατζαφέρης, μέλος της πρωτοβουλίας «Ψ» και του Δικτύου «Hearing Voices» Aθήνας.

   Αντίθετα, αυτό που συχνά μετράει περισσότερο, επιμένει ο κ. Καρατζαφέρης, που συμμετέχει σε οριζόντιες συλλογικότητες για ένα πολύμορφο κίνημα στην ψυχική υγεία, είναι «το πλαίσιο και η κουλτούρα μέσα στο οποίο ασκούνται οι όποιες πρακτικές. Σε μια περίοδο που ο ίδιος ο υπουργός Υγείας προπαγανδίζει τον φόβο διακηρύσσοντας ότι κανείς δεν είναι ασφαλής (άραγε ήμασταν;) και σε αναλογία με τα οριζόντια, ολοκληρωτικά μέτρα απαγόρευσης, οι παρεχόμενες υπηρεσίες συστηματοποιούνται ως γενικά και καθολικά μέτρα αντιμετώπισης και διαχείρισης του φόβου.

   Ομως θεραπευτικά δεν είναι τα εργαλεία, αλλά οι σχέσεις μέσα στις οποίες αυτά αξιοποιούνται. Αξίζει να αναρωτηθούμε όχι αν είναι άχρηστη η γιόγκα, ο διαλογισμός ή οι ασκήσεις διαχείρισης πανικού, αλλά αν έχουμε υπηρεσίες και κοινωνικές σχέσεις μέσα στις οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν και αυτά. Αξίζει να αναρωτηθούμε αν η διέξοδος βρίσκεται στην εφαρμογή του κινητού μας ή σε κοινωνικές εφαρμογές κι αν τελικά και οι ειδικοί ψυχικοί υγείας μπορεί εύκολα να αποτελέσουν ακόμα μια εφαρμογή της ψηφιακής ζωής μας».

Η επικοινωνιακή εικόνα του «πατερούλη» πρωθυπουργού

   Οι ταγοί του έθνους σκηνοθετούν με τη βοήθεια των επικοινωνιολόγων τους τα δικά τους πολιτικά ριάλιτι. Αδιαφιλονίκητος πρωταγωνιστής του εθνικού μας σίριαλ ο «ηγέτης» ή «κυβερνήτης» ή «διάδοχος του Τσόρτσιλ» ή «νέος Μωυσής». Μετά τα επαναλαμβανόμενα διαγγέλματα προς τον λαό, βλέπουμε το υπερ-γραφείο του πρωθυπουργού, με την κούπα από το Χάρβαρντ, την Παναγιά και τον Χριστό και την Αγία Οικογένεια σε επάργυρες κορνίζες, το βιβλίο προφέσορα του Γέιλ σε ρόλο μάνιουαλ διακυβέρνησης και κρυστάλλινο δοχείο με αντισηπτικό, αντί για την καράφα με ουίσκι που είχαν ηγέτες άλλων εποχών.

     Στο πρόσφατο πρωτοσέλιδο αφιέρωμα της εφημερίδας «Τα Νέα» με τίτλο «Εγώ και η Καραντίνα», το εγκώμιο του έγκλειστου πατριάρχη-γενάρχη στο μέγαρο Μαξίμου πλέκεται με τα πιο φθαρμένα υλικά της λάιφ-στάιλ δημοσιογραφίας, μπολιασμένο με την αργκό των μάνατζερ πολιτικής επικοινωνίας. Ετσι μαθαίνουμε ότι βλέπει «Ηοmeland», διαβάζει το βιβλίο «Επιδημίες και Κοινωνία» του Φρανκ Σνόουντεν, δουλεύει και διαβουλεύεται υποδειγματικά με το επιτελείο του και χαλαρώνει τα βράδια με την οικογένεια, έχοντας «a little bit of alone time», φράση που, όπως πληροφορούμαστε, «χρησιμοποιούν και οι σύμβουλοι του Λευκού Οίκου για να σπάσουν τη ρουτίνα του προέδρου τους».

Πλάι στον αρχηγέτη, τα ηγετόπουλα γυρίζουν τα δικά τους δευτερεύοντα σίριαλ. Ετσι είδαμε τον κυβερνητικό εκπρόσωπο να κουρεύεται στο γκαζόν από τη σύζυγό του, που μόλις ανάρρωσε από τον κορονοϊό, τη χρυσή γυναίκα του χρυσού περιφερειάρχη να μαγειρεύει χρυσή ζύμη στη χρυσή κουζίνα της και τον δημοσιογράφο πρώην αρχηγό κόμματος που διαλύθηκε να κουρεύεται με την ψιλή σαν άλλος ήρωας ταινίας δράσης. Στο λεξικό επικοινωνίας του κορονοϊού, η αυτοπροβολή βαφτίζεται «κοινωνικό μήνυμα».